امیرکبیر، مصلح بزرگ تاریخ ایران

 
مصلح بزرگ تاریخ ایران محمدتقی فراهانی در 1322هـ. ق در هزاوه از قرای فراهان دیده به جهان گشود. پدرش کربلائی محمد قربان، نخست به عنوان آشپز به خدمت میرزا عیسی قائم مقام درآمد و سپس در دستگاه فرزند او میرزا ابوالقاسم قائم مقام، ناظر آشپزخانه شد. مادر وی فاطمه یا فاطمه سلطان نام داشت. محمدتقی درخانه قائم مقام با بروز هوش و لیاقت فطری از شاگردی پدر به همدرسی آقازاده ها ترقی یافت.1 و در دستگاه قائم مقام به دبیری مشغول شد. پس از مدتی از خدمت قائم مقام مرخص شد و به جمع مستوفیان محمدخان زنگنه امیر نظام پیوست. پس از قتل گریبایدوف، وزیر مختار روس (1244 ق/ 1828م) به همراه خسرو میرزا برای عذرخواهی از این واقعه راهی روسیه شد.
 
میرزا محمدتقی یک بار دیگر نیز به همراه امیر نظام به روسیه رفت که سرپرستی این هیئت را ناصرالدین میرزا ولیعهد بر عهده داشت. مهمترین سفر خارجی میرزا تقی خان مسافرت به ارزروم در پی پدید آمدن بحران در روابط ایران و عثمانی بود. میرزا تقی خان در صفر 1259 ق طی فرمانی از سوی محمدشاه با رتبه سرتیپی، در رأس 200 تن از رجال سیاسی - نظامی ایران رهسپار ارزروم شد و پس از مذاکرات طولانی با عقد پیمان صلح در جمادی الثانی 1263 ق، به ایران بازگشت. پس از مرگ محمد شاه (6 شوال 1264ق/ 5 سپتامبر 1848م) میرزا تقی خان با درایتی کم نظیر ناصرالدین میرزا ولیعهد را از تبریز به تهران رساند. پس از ورود شاه به تهران و جلوس بر تخت سلطنت میرزا تقی خان منصب صدارت یافت و لقب اتابک اعظم و امیرکبیرگرفت. امیرکبیر روز جمعه 22 ربیع الاول 1265 با خواهر تنی ناصرالدین شاه ملکزاده خانم ملقب به عزت الدوله ازدواج کرد و صاحب دو دختر شد به نامهای تاج الملوک و همدم السلطنه که هر دوی این خواهران به دستور ناصرالدین شاه با دو فرزندش مظفرالدین میرزا ولیعهد و مسعود میرزا ظل السلطان ازدواج کردند . امیر قبل از ازدواج با عزت الدوله زن دیگری داشت که هنگام رسیدن به صدارت از او جدا شد. از این یک پسر داشت به نام احمد میرزا که هنگام قتل امیر 14 ساله بود که بعداً ملقب به ساعدالملک و وزیر نظام آذربایجان گردید. از گرفتاریهای امیر در آغاز صدارتش « شورش حسن خان سالار و فوج قهرمانیه » است که امیر با قاطعیت این شورشها را سرکوب کرد. سیاست امیرکبیر نسبت به اقلیتهای مذهبی برپایه مدارای مذهبی و حق آزادی پرستش و تساوی حقوق اجتماعی قرار داشت. در این رویه آزادمنشانه غیر از عنصر روشن بینی ، عامل مصلحت سیاسی نیز دخیل بود. اما برخورد امیرکبیر با فرقه بابیه قهر آمیز بود. سید علی محمد شیرازی فرقه ای دینی پدید آورده بود که در آغاز خود را « باب » امام غایب می دانست. اما پس از مدتی خود را مهدی خواند. امیرکبیر می خواست بدون توسل به خشونت، بی پایگی ادعاهای علی محمد را روشن گرداند اما شورش و آشوب مسلحانه ای که در خراسان، مازندران، فارس، زنجان و دیگر نقاط توسط بابیان پدید آمد، دولت مرکزی را به مقابله واداشت و پس از یک سلسله جنگهای خونین که در 1265ق و سال بعد، میان نیروهای حکومت و هواداران باب در گرفت همه سران بابیه (بشرویه ای، بارفروشی، زنجانی و دارابی) در 1266 ق کشته شدند. امیرکبیر برای رفع غائله چاره ای ندید جز آنکه باب را از میان بردارد. پس حمزه میرزا حشمت الدوله، حکمران آذربایجان به امر امیرکبیر، باب را از چهریق به تبریز آورد و پس از آنکه علما فتوی به قتل وی دادند او را در میدان شهر تبریز (در 27 شعبان 1266 ق) تیرباران کردند. امیرکبیر در مدت سه سال و سه ماهی که سمت صدراعظمی ایران را داشت دست به اصلاحات عمیق سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی زد. از مهمترین اقدامات امیرکبیر می توان به تأسیس مدرسه دارالفنون، ایجاد چاپخانه، ترجمه کتب اروپایی، اعزام محصل به اروپا، دایر کردن روزنامه وقایع اتفاقیه، توسعه زراعت نیشکر در مازندران و خوزستان، توسعه زراعت زعفران در خراسان، ایجاد کارخانه کاغذسازی در شمال شرقی تهران، تأسیس کارخانه های چلواربافی؛ چینی سازی؛ حریربافی و بلورسازی، تدوین قانون سربازگیری، تأسیس کارخانه هایی برای ساخت ملزومات نظامی و تسلیحات ساده، متحدالشکل گردانیدن لباس نظامیان، ترویج آبله کوبی و بنیان نخستین بیمارستان دولتی، ایجاد امنیت در راهها و نظارت بر عبور و مرور و صدور تذکره عبور، ایجاد قراول خانه و چاپارخانه درحدود شهرها، مساحی و نقشه برداری تهران ودیگر مناطق و راههای کشور، کوتاه کردن دست قدرتهای بیگانه از دخالت در امور داخلی و ... اشاره کرد. با آغاز اقدامات اصلاحی امیرکبیر، سفارت انگلیس، مهدعلیا مادر شاه و میرزا آقاخان نوری اعتمادالدوله برای سرنگونی امیرکبیر با هم متحد شدند. ناصرالدین شاه تا مدتی در برابر تحریکات و القائات دشمنان امیر ایستادگی کرد اما سرانجام تسلیم آنان گردید و فرمان عزل امیر را از صدارت صادر کرد و پس از مدتی حکم تبعید امیر به کاشان، نخست با عنوان حکومت آن شهر، صادر شد و زیر نظر نظامیان به آنجا رفت. اندکی بعد شاه حکم قتل امیر را نیز امضا کرد و علی خان فراشباشی در بامداد 18 ربیع الاول 1268 وارد فین کاشان شد و در حمام با زدن رگهای دست و پا، امیر را به شهادت رساند. پیکر امیرکبیر ابتدا در کاشان و سپس به پایمردی همسرش، عزت الدوله، در کربلا به خاک سپرده شد. 2

پی نوشت: