ریالهایی که دلار شد!

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ "شاه رفت"، تیتر بسیاری از روزنامه‌های ایران در فردای 26 دی‌ماه 1357 بود. این روز در تاریخ به‌عنوان شمارش معکوس حکومت پهلوی تلقی شده و تصور می‌شود که تا پیش‌ از این شاه همچنان انتظار داشته بر کشور مسلط شده و بتواند امواج انقلابی را آرام کند. بااین‌حال شواهد تاریخی نشان می‌دهد خود شاه و خانواده‌اش از مدتها پیش احتمال روزی که مجبور شوند، کشور را به‌صورت اضطراری ترک کنند، می‌داده‌اند. از این‌رو سعی کردند تا زمینه‌های خروج خود را از مدتها پیش فراهم کنند. در این نوشتار درصدد بررسی این مسئله هستیم.

اولین فردی که از مدتها پیش سعی کرد تا برای روز مبادا آماده شود، خود شاه بود. او از مدتها قبل فرآیند انتقال بخشی از سرمایه‌های کشور به خارج از ایران را به‌صورت خرید سهام شرکتهای مختلف اروپایی و آمریکایی و سپرده‌گذاری در بانکهای خارجی شروع کرده بود. با این‌حال شاه در سال 57 بخشی از زمینها و داراییهایی را که در مناطق مختلف ایران داشت به فروش گذاشت تا بتواند نقدینگی حاصل از آن را به خارج منتقل کند. بنا به گفته «روزنامه نیویورک‌تایمز مبلغی بین 2 تا 4 میلیارد دلار در طول دوسال آخر از سوی خاندان سلطنتی ایران به آمریکا منتقل شد».1

به‌غیراز شاه، فرح پهلوی نیز در همین زمان تلاش کرد تا بخشی از ثروت خاندان شاه و خودش را که قابل ‌انتقال بود، به خارج از کشور منتقل کند. به‌عنوان‌ مثال یکی از علاقه‌های فرح پهلوی خرید و جمع‌آوری نقاشیهایی هنرمندان مشهور و کلاسیک بود. معمولاً مباشران از طرف او در حراجیهای بزرگ در اروپا و آمریکا شرکت کرده و آثار هنری را خریداری می‌کردند. همچنین او به جمع‌آوری عتیقه هم علاقه زیادی نشان می‌داد. بر این اساس فرح پهلوی در دی‌ماه 57 بخش قابل‌توجهی از اینها را با خود به خارج از کشور برد. شاه در همین زمان املاک و داراییهای در سوئیس و آمریکا داشت که بعد از مرگ او به خانواده‌اش منتقل گردید.2

البته خروج اموال و اشیای باارزش فقط توسط فرح صورت نگرفته بود چرا که مادر او نیز پیش‌ از این بخشی از داراییهای خود را به ارز تبدیل کرده و به خارج از کشور فرستاده بود. جالب اینجاست که او یک سال قبل از انقلاب و از زمانی که ناآرامیها شروع‌شده بود، بیشتر جواهرات خود را از کشور خارج کرد.3

همچنین اشراف پهلوی از مدتها پیش از انقلاب در خارج از کشور به سر برده و داراییهایش را به خارج از کشور منتقل کرده بود. با این‌حال او در سال چندین بار به ایران می‌آمد. اشرف در شهریور 57 همزمان با اوجگیری انقلاب به ایران آمده و با شاه درباره وضعیت کشور صحبت می‌کند. شاه به او می‌گوید که آمدن او به ایران در این موقعیت مناسب نیست و مخالفان از حضور او برای ایجاد تبلیغات منفی علیه او استفاده می‌کنند. هرچند اشرف به شاه می‌گوید که حاضر نیستم در این موقعیت شما را تنها بگذارم اما شاه صدایش را بر روی او بلند کرده و می‌گوید برای راحتی خیال من از ایران بروید. اشراف می‌گوید بعد ازاین جلسه من با اولین هواپیما ایران را به مقصد نیویورک ترک کردم. ظاهراً او در جریان آخرین سفر به ایران مقداری از اموال باقی‌مانده خود را نیز از کشور خارج می‌کند.4

غلامرضا پهلوی دیگر برادر شاه نیز یک سال قبل از انقلاب از کشور خارج شد. او که در ایران در فعالیتهای اقتصادی زیادی مشارکت داشت، در کارخانه‌های آزمایش، شرکت ریسندگی و بافندگی کرج، شرکت کشاورزی

و عمرانی سبز دشت، شرکت تولیدی سیاک، شرکت ریسندگی و بافندگی کرج و چندین شرکت دیگر سهام داشت. او قبل از انقلاب بخش قابل‌توجهی از داراییهای خود را به‌صورت ارز از کشور خارج کرد.5

تاج‌الملوک مادر شاه تا نزدیکهای انقلاب در ایران اقامت داشت. با این‌حال از مدتها پیش بخش مهمی از داراییهای خود را به آمریکا منتقل کرده بود، از این‌رو در آستانه انقلاب او به آمریکا رفته و در ویلایی که سالها قبل خریده بود، اقامت می‌کند. شمس بزرگ‌ترین خواهر شاه بود که در عرصه‌ی فعالیتهای اقتصادی، تجاری و ملکی بسیار فعال بود. او قبل از انقلاب در شرکتهای تصفیه شکر اهواز، لبنیات پاک، سردخانه‌های مختلف در مهرشهر و گرگان، شرکت آلوم پارس، شرکت شهر صنعتی کوروش، شرکت ساختمانی خطوط لوله‌ی ایران و چندین شرکت کشاورزی و کارخانه فراوری مواد غذایی سهام داشت. او همزمان با آغاز امواج انقلابی با تبدیل بخشی از داراییها به ارز و جواهراتی به ارزش 20 میلیون دلار از ایران به کالیفرنیا می‌رود و در خانه‌ای که به ارزش 4 میلیون دلار خریداری کرده بود، اقامت می‌کند.6

فاطمه پهلوی خواهر دیگر شاه در دوران سلطنت پهلوی فعالیتهای اقتصادی گسترده‌ای داشت. او از سهامداران شرکت سی.آر. سی بوده و شرکتهای اقماری زیادی داشت. با این‌حال او در همین دوران تلاش کرد تا بخشی از ثروت خود را در خارج از کشور در بانکها گذاشته و همچنین ویلایی نیز در پاریس و لندن خریداری کند. او در سال 57 مبلغ کلانی ارز از ایران خارج می‌کند. او در آستانه انقلاب ابتدا به پاریس رفته و در آنجا اقامت می‌کند و سپس به لندن رفته و در ویلایی که قبل از انقلاب خریداری کرده بود، ساکن می‌شود. بر این اساس او از مدتها قبل بسترهای انتقال ثروت خود را به اروپا فراهم کرده بود. با این‌حال همچنان تا آستانه سقوط برادرش در فعالیتهای اقتصادی دست داشت.7

در آستانه انقلاب بسیاری از داراییهای خاندان پهلوی توسط فردی به نام بهبهانیان که مسئول امور مالی شاه بود به خارج از کشور منتقل می‌شود. همچنین انصاری پسرخاله فرح نیز در انتقال بخشی از داراییهای خاندان پهلوی به خارج از کشور نقش داشته است. او تعریف می‌کند که قبل از انقلاب ولیعهد در آمریکا اقامت داشته و بعد از مرگ شاه، مسئولیت رسیدگی به امور تجاری و فعالیتهای اقتصادی او را بر عهده داشته است. انصاری تأکید می‌کند با پولی که خاندان سلطنتی از ایران خارج کرده بودند، مشخص بود که از مدتها قبل برای روز مبادا در حال اندوختن ثروت در خارج از ایران هستند، از این‌رو بعد از انقلاب دچار مشکل مالی نشدند.8

فرجام سخن
مروری بر خروج خاندان پهلوی از ایران در آستانه انقلاب نشان می‌دهد که آنها با وجود فعالیتهای گسترده اقتصادی در دوران سلطنت محمدرضا، در طول این سالها در حال خارج کردن بخشی از داراییها و ثروت ملی به خارج از ایران بوده‌اند. به‌طوری ‌که همه آنها در اروپا و آمریکا اقدام به خرید ویلا و خانه کرده و در چندین شرکت و کارخانه سرمایه‌گذاری کرده بودند. بر این اساس آنها در آستانه انقلاب وقتی که متوجه می‌شوند دیگر امکان بقای ثروت و داراییها در ایران وجود ندارد، سعی می‌کنند تا آنجا که امکان دارد این داراییها را به ارز تبدیل و آنها را از کشور خارج کنند. براین اساس در ماههای منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی شاهد خروج مقادیر زیادی ارز از ایران توسط خاندان پهلوی هستیم.

شماره آرشیو: 5657-۱۱ع

پی نوشت:

1.فریدون هویدا، سقوط شاه، ترجمه‌ حامد مهران، تهران، انتشارات اطلاعات، 1365، ص 146.
2.شهلا بختیاری، مفاسد خاندان پهلوی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ اول، 1384، ص 74.
3.محمود طلوعی، بازیگران عصر پهلوی، جلد دوم، نشر علم ص 648.
4.محمد حیدری، فساد و اختناق در ایران، تهران، مؤسسه‌ی اطلاعات، 1359، ص 49.
5.محمد حیدری، همان، ص 54.
6.حمیدرضا ملک محمدی، از توسعه لرزان تا سقوط شتابان، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص 256.
7.محمود طلوعی، همان، ص 678.
8.علی سوداگر، رشد سرمایه‌داری در ایران، نشر گام‌اند، بی‌تا تهران ، ص 2۴۱. https://iichs.ir/vdca.wnmk49ne65k14.html

روشنایی‌بخش راه انقلاب

شورش خلیج فارس‌نشین‌ها علیه سرمایه‌داری

رویکردهای امنیتی و نظامی اسرائیل به ایران

پل شکست شاه در برابر جریان خروشان انقلاب

روباه پیر چگونه گوی سبقت را از سایر قدرت‌های استعماری ربود؟

وزیر روسوفیل رضاشاه

پیوند نفتی شاه و صهیونیست‌ها

مأموریت «به‌سوی مستعمره بزرگ»

از آرژانتین و کانادا تا آفریقای جنوبی

رفراندم در تاریخ معاصر ایران

ریالهایی که دلار شد!