پوست حیوانات، یکی از اقلام صادراتی مهم ایران از اوایل دوره قاجار در قرن 13ق بود، و عمده ترین خریدار این کالا هم روسها بودند، چنان که در میانه قرن 13ق، تقریبا 65 درصد از پوستهای ایران به روسیه می رفت که عمدتا به شکل پوست خشک نمکزده و پوست خام بره بود. میزان صادرات آن تا آغاز قرن 14ش، همواره رو به ترقّی بود و قسمت عمده آن نیز به مقصد همسایه شمالی ایران یعنی روسیه می رفت...

 
در این مقاله کوتاه، به تجارت دو کالای «پوست» و «روده» که در زمره کالاهای اساسی صادراتی ایران در دوره موردنظر بوده و از انجا که هر دو، برگرفته از حیوانات و فرآورده های دامی می باشند، در اینجا به صورت موضوعی مشترک به آنها پرداخته خواهد شد.
 
پوست حیوانات، یکی از اقلام صادراتی مهم ایران از اوایل دوره قاجار در قرن 13ق بود، و عمده ترین خریدار این کالا هم روسها بودند، چنان که در میانه قرن 13ق، تقریبا 65 درصد از پوستهای ایران به روسیه می‌رفت که عمدتا به شکل پوست خشک نمک‌زده و پوست خام بره بود. میزان صادرات آن تا آغاز قرن 14ش، همواره رو به ترقّی بود و قسمت عمده آن نیز به مقصد همسایه شمالی ایران یعنی روسیه می رفت. 1
 
با وقوع انقلاب مشروطه به تدریج تغییراتی در زمینه تجارت مورد بحث به وقوع پیوست. در دهه1300ش، پوست حیواناتی که از ایران به کشورهای دیگر صادر می‌گردید، شامل پوست حیوانات اهلی مانند گاو، گوسفند و برّه، و پوست جانوران وحشی همچون ببر، روباه، سمور بود. منظور از ارسال پوست این جانوران به خارج از کشور نیز انجامِ دبّاغی و فراهم نمودنِ چرم بوده است. با این حال، در این زمینه، معضلاتی نیز وجود داشت. پوست این حیوانات، به ویژه از نوع اهلی آن، به خاطر عدم رعایتِ نظافت و دقّت در بسته‌بندی، عمدتا با قیمت پایین به فروش رسیده، و با این روند ، به تدریج از محبوبیتِ آن در بازارهای خارجی کاسته می شد. مانع دیگری که، در سر راه تجارت پوست ایران قرار داشت، موضوع مالیات گمرکی و چالش میان تجّار ایرانی و مامورین گمرک بر سر این مسئله بود، چنان که، قانون گمرکی جدید که در آن دوره وضع گردید، حق‌العبور هر عدد پوست از داخل به خارج ایران را به دوهزارو پانصد دینار افزایش داد، این امر اعتراضِ تجّار پوست را به همراه داشته، و آنان نیز در راستای جبرانِ این مسئله، به افزایش قیمت پوست صادراتی خود در بازارهای خارجی مبادرت ورزیدند، که این امر هم سبب کاسته شدنِ توجه خریداران خارجی از پوست صادراتی ایران می گردید.
 
در میان حیوانات اهلی، پوست بره، دارای لطافت خاصّی بوده و بیش از پوستِ دیگر حیوانات، برای تهیه و مصرفِ لباس، مورد توجه خریداران خارجی واقع می گردید، و قیمت آن نیز گرانتر از بقیه بود. در آن سو، پوست حیوانات غیراهلی، طرفداران قابل توجّهی در بازارهای خارجی داشته و صادرات آن به خارج کشور، برای تجّار ایرانی، سودمندتر بود. 2
 
در اینجا به منظور تبیین بهتر و دقیق‌ترِ موضوع، به ارائه آمارهایی در مورد تجارت پوست ایران در برخی از سالهای دهه مذکور، با تکیه بر سه نوع اصلی پوست صادراتی ایران در آن زمان (یعنی پوست برّه خام برای لباس؛ پوست خام روباه، خز، سنجاب و سمور برای لباس؛ سایر پوستهای خشک شده یا نمک زده) مبادرت می ورزیم.
 
در سال 1304ش، صادرات پوست ایران بیش از 5/16 میلیون قران بود، که مهمترین خریداران آن به ترتیب: روسها با خریدِ پوست به ارزش بیش از 3/7 میلیون قران بودند. انگلیس همراه با مستعمره خود هندوستان با بیش از 2/4 میلیون قران، عراق (که در آن مقطع، هنوز مستقل نشده، و بین‌النهرین خوانده می شد) با 8/2 میلیون قران و به دنبال آن هم ایالات متحده امریکا با 3/1 میلیون قران در رده ‌های بعدی مهمترین خریداران پوست ایران قرار داشتند. 3
 
در سال 1305ش، مجموع صادرات پوستِ حیوانی ایران نسبت به سال قبل از آن، 3 میلیون قران کاهش یافت، و تقریبا به 5/13 میلیون تنزل یافت که روسیه با بیش از 5/5 میلیون باز هم در صدرِ مشتریان پوست حیوانی ایران قرار داشت، انگلیس و هند با تقریبا 3/4 میلیون، ایالات متحده با تقریبا 3/1، و عراق با بیش از2/1 میلیون قران بعد از روسیه قرار گرفتند. 4
 
در سال 1307ش نیز ایران، به ارزش بیش از 2/12میلیون قران پوست حیوانی صادر نمود (البته ارزش مجموع پوستهای صادراتی ایران علاوه بر سه مورد مذکور، تقریبا 5/16 میلیون قران بود) که 1/5 میلیون قران از سوی انگلیس و هند خریداری گردید، 3/3 میلیون قران از سوی روسیه، عراق با 3/2 میلیون، و امریکا با 8/.  میلیون قران بودند. 5
 
در همان سال 1307ش، ایران بیش از 3/1 میلیون قران، صادرات پوست خام شیر، پلنگ، ببر و گرگ داشته است، که روسها با خرید 750هزار قران، مشتری اصلی ایران بودند. 6 گویا روسیه، پول گزافی برای پوست ببر و پلنگی که در سواحل دریای مازندران در شمال ایران شکار می شد، پرداخت می‌کرد، ازین رو، گفته شده، قیمت پوست ببر در مازندران، به صد تا صدوبیست قران و حتی بیشتر بالغ می گردید. 7
 
در این میان، روسیه، عمدتا به خریدنِ پوست خام برّه و همچنین پوستهای خشک و نمک زده مبادرت می‌نمود، در حالی که، غالبِ توجه امریکاییها به پوست حیوانی ایران در سال موردنظر، صرف خریِد پوست خام روباه، خز، سنجاب و سمور بود. انگلیسیها هم مانند امریکائیها، بیشتر به خرید پوست حیوانات وحشی گرایش داشتند، اگرچه به خریدنِ پوست بره نیز بی توجّه نبودند. 8
 
انگلیسیها که همواره یا به صورت مستقیم یا از طریق کشور مستعمره خود، در زمره یکی از دو مشتری اصلی پوست حیوانی ایران در دوره زمانی موردنظر بودند، پوستهای خریداری شده از ایران را با استفاده از صنایع پیشرفته خود، تبدیل به چرم کرده و بار دیگر، با قیمت گزاف به کشورهایی مانند ایران ارسال می‌نمودند: « با آنکه در سال میلیونها پول ایران به مصرف چرمهای خارجی و کفشهای اروپائی می‌رسد، معذالک بعلت بیقیدی تجار و سرمایه داران که حاضر نیستند با بذل چند هزار تومان سرمایه ایجاد کارخانه دبّاغی نموده و مبالغ گزافی استفاده کنند همه ساله مقدار کثیری از ثروت در راه خرید چرم به خارج تحویل می شود». 9
 
اما ایالات متحده امریکا، برعکس رقبای کهنه کار خود که حداقل از دو سده پیش، با ایران رابطه تجاری داشتند، در طی مدتی کوتاه به یک شریک تجاری مهم ایران تبدیل شده و در زمینه خرید پوست حیوانی از ایران جای پایی برای خود باز کرده، و به سومین مشتری ایران در کالای موردنظر تبدیل شده بود. گویا بازارهای امریکا محل بسیار مناسب و پرسودی برای پوست حیوانات بود، چنانکه گفته شده، پوست سمور اعلا 70 قران، پوست برّه بخارائی با 47 الی50 قران و پوست روباه 25 تا 50 قران قیمت داشت، با این اوصاف، تجار ایرانی می‌توانستند از این وضعیت، سود کلانی ببرند، به شرط اینکه : « واضح است که مرغوبی پوست در بازار امریکا تا چه اندازه مورد توجه خریدار بوده و همچنین از گرانی قیمت آن، کثرت طالبین و خریداران نیز محتاج به توضیح نیست، فقط باید تجار صادرکننده در نظافت پوست مواظب بوده پیوسته سعی کنند که پشمها در کمال پاکیزگی و منظم... همچنین از کثافات خارجی و خاک و... بکلی منزه باشد». 10
 
صادرات «روده» ایران برخلاف «پوست»، تا آغاز قرن 14ش، اهمیت قابل توجهی در اقتصاد بازرگانی ایران نداشت، بلکه یکی از اقلام معمولی صادراتی ایران محسوب می‌شد. اما از سال 1300ش به بعد، به تدریج بر تعداد خریداران روده ایران افزوده شد. علی الخصوص، توسعه روابط با ایالات متحده باعث شد که این کشور، به یکی از مهمترین مشتریان روده  صادراتی ایران تبدیل گردد. در نتیجه این روند، ارزش هر عدد روده از 500 دینار به 2 قران، و حتی 2 قران و 500 دینار نیز ترقّی کرد. 11 در اینجا، ارقامی از صادرات روده ایران در برخی از سالهای دهه 1300، که از سوی اداره گمرک در همان زمان ارائه گردید، آورده می‌شود.
 
ارزشِ مجموع صادرات روده ایران در سال1304ش، بیش از7/15 میلیون قران بود که امریکا با بیش از 10 میلیون، مهمترین مشتری ایران در این زمینه محسوب می شد. ترکیه با 3/2 و روسیه با 1/1 میلیون قران در رده‌های بعدی قرار داشتند. 12 در سال بعد صادرات ایران در  این زمینه به مقدار بسیار محسوس و قابل توجهی کاهش یافت، و به 5/5 میلیون قران تنزل یافته بود، که ایالات متحده با بیش از 6/2 میلیون در صدر خریداران قرار داشت، ترکیه با تقریبا 1/1 میلیون در رتبه دوم، و آلمانها نیز با خرید بیش از 550هزار قران در رتبه سوم قرار داشتند. 13 گویا علت این افت فاحش صادرات این کالای دامی درآمدزای ایران را باید در عدم توجه کافی به مسائل بهداشتی، و در آن سو نیز سخت‌گیری و دقت کامل کشورهای واردکننده روده ایران به ویژه امریکا، در زمینه بهداشت اقلام وارداتی جست وجو نمود، چرا که در سالهای 1304- 1305ش، بسیاری از نقاط ایران شاهد امراض حیوانی سخت و وحشتناکی بودند، که بسیاری از گاوها و گوسفندان را تلف نمود.
 
بدبختانه عدم مراقبت و توجه به وضعیت صحی مال التجاره مزبور و همچنین بی مواظبتی  که از طرف صادرکنندگان  روده در تنظیف و ترتیب حمل ان  معمول گردید باعث شد که تدریجا  رواج بازار مذکور روبه تنزل  نهاد و جای هیچ تردید نیست اگر وضع تجارت روده بدین منوال پیش رود دیری نخواهد گذشت که به کلی از ردیف صادرات این مملکت خارج میشود مخصوصا از سال 1927م به بعد که امریکا  تصمیم گرفت از ورود کلیه روده‌های فاقد جواز صحی به خاک خود ممانعت به عمل آورد  تجارت روده ایران دچار وقفه و تنزل فاحش گردید چه کلیه روده‌های صادره ایران دارای جواز صحی نبوده و راپرتهائی که از امریکا واصل گردید جلوگیری کامل دولت مزبور را از ورود روده‌های بی جواز متذکر می‌گردد پس با توجه به خطرات غیرقابل  جبرانی که تجارت روده ایران و یکی از  مهمترین صادرات مملکت ما را تهدید می‌کند خوبست تجار محترم  منتهای دقت نموده و از رفع نواقص و معایب مشهوده  در آن دریغ ندارند. 14
 
با اینحال، با کاهش چشمگیر امراض حیوانی در سال 1307 و بهبود نسبی بهداشت فراورده های دامی ایران، صادرات روده نیز بار دیگر روند صعودی را آغاز نموده و رشد محسوسی پیدا کرد، به طوری که ارزش صادرات آن در سال 1307ش به 3/12 میلیون قران رسید. البته تغییر عمده‌ای در زمینه خریداران روده ایران به وقوع پیوست، چرا که آلمانها به جای امریکاییها در صدر خریداران روده ایران قرار گرفتند. آنان با فاصله زیادی نسبت به امریکا، با خرید روده به ارزش6/5 میلیون قران از ایران، مهمترین مشتری ایران شدند، در حالی که امریکا با تقریبا 3/2میلیون، ترکیه در حدود 9/1 میلیون ، و شوروی با 1/1 میلیون قران در رتبه‌های بعدی بودند. 15

پی نوشت:
 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. رحمان  حسنی، «نگاهی به تجارت پوست میان ایران و روس در عصر قاجار»، مجله گنجینه اسناد، شماره 73، بهار 1388، صص 49-55.
2. روزنامه اطلاعات، شماره 541، 1 مرداد 1307، ص 1.
3. احصائیه تجارتی ایران در سال 1304، طهران: بی نا، 1305ش، ص  7-ب-5.
4. احصائیه تجارتی ایران در سال 1305ش، طهران: مطبعه روشنایی، 1306ش، ص  7-ب-5.
5. احصائیه تجارتی ایران در سال 1307ش، طهران: مطبعه شفق، 1308ش، ص 62-7.
6. همان، ص  64-7.
7. روزنامه اطلاعات، همان، ص1.
8. احصائیه تجارتی ایران در سالهای1304-1305-1306ش.
9. روزنامه اطلاعات، همان، ص1.
10. همانجا.
11. همانجا.
12. احصائیه تجارتی ایران در سال 1304، ص  7-ب-3.
13. احصائیه تجارتی ایران در سال 1305، ص  7-ب-3.
14. اطلاعات، همان، ص1.
15. احصائیه تجارتی ایران در سال 1307ش، ص 29-7.