پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ سیاست
کشف حجاب توسط رضاشاه، یکی از جنجالی‌ترین و مهم‌ترین اقداماتی بود که مواجهه روحانیان و حکومت را به بدترین شکل ممکن به نمایش گذاشت. گرچه پیش از آن نیز روحانیان واکنش‌های تندی نسبت به برخی از اقدامات سیاسی و فرهنگی رضاشاه داشتند، طرح و تصویب قانون کشف، به نماد تقابل و رویارویی رضاشاه با اسلام و روحانیت تبدیل شد. از جمله روحانیانی که با کشف حجاب رضاشاهی مقابله کرد
آیتالله حائری بود. مبارزات آیتالله حائری با کشف حجاب تأثیر زیادی بر سرنوشت این قانون و حتی حکومت رضاشاه داشت. با این مقدمه در ادامه، اهداف آیتالله حائری و تأثیر مبارزات او بر قانون کشف حجاب تبیین شده است.
اجرای قانون کشف حجاب و واکنش علما
رضاشاه بعد از اعلام سلطنت حکومت پهلوی، مبارزه با شعائر اسلامی را در دستور کار خود قرار داد. بر این اساس، حجاب و تغییر پوشش زنان و مردان از جمله موضوعاتی بود که رضاشاه تصمیم گرفت تغییراتی جدی در آن به‌وجود آورد. رضاشاه، الگوی خود در این تغییرات را سبک پوشش غربی قرار داد و بعد از مسافرت به افغانستان و ترکیه، بر اجرای هر چه سریع‌تر این تغییرات مصمم شد. برنامه رضاشاه برای کشف حجاب زنان مسلمان و اجبار مردان برای کنار گذاشتن کلاه‌های سنتی و پوشیدن کلاه «فرنگی» در تابستان 1934 با جدیت بیشتری اجرا شد.
در ماه ژوئن 1934، نخست‌وزیر وقت، فروغی، با انتشار اعلامیه‌ای دلیل غیرموجهی برای این امر برشمرد: «حسب‌الامر ملوکانه اعلیحضرت همایونی شاهنشاه ایران، هیئت دولت، کلیه وزارتخانه‌ها و ادارات را موظف می‌سازد که به دستگاه‌های تابعه خود ابلاغ نمایند کارگرانی که کارشان در فضای باز و در آفتاب است، از این پس باید کلاهی با لبه بر سر بگذارند که صورتشان را از تابش آفتاب حفظ کند».1
با طرح و اجرای قانون کشف حجاب، علما و روحانیان اولین گروهی بودند که عکس‌العمل شدیدی نسبت به این قضایا نشان دادند و ضمن واکنش‌های مستقیم به نگارش کتب و رساله‌های متعدد همت گماشتند. از جمله این رسائل می‌توان به این موارد اشاره کرد: 1. رساله در حجاب، تألیف: شیخ محمدکاظم بن محمدسعید، 1345ق در تهران؛ 2. رسالت الحجاب، تألیف: سیدفاضل هاشمی بروجردی همدانی، 1346ق در کرمانشاه؛ 3. حکمت الحجاب و ادله وجوب النقاب، مؤلف نامعلوم، 1349ق در تهران، رد کشف حجاب و وجوب حجاب به حکم عقل و تصریحات کتاب و سنت، 1351ق در تهران؛ 5. رساله حجابیه، تألیف: سیدعلی امامی تفرشی، 1353ق در تهران و... .2
واکنش سیاسی آیتالله حائری به کشف حجاب
در بین عکس‌العمل‌ها نسبت به این اقدام، مخالفت‌های آیتالله حائری از اهمیت خاصی برخوردار بود. ایشان، که مؤسس حوزه علمیه قم بود، در حالی با قانون کشف حجاب مخالفت کرد که پیش از آن به واسطه برخی دلایل کمتر با حکومت رویارو شده بود. بسیاری معتقدند دلیل این رویکرد او، حفظ حوزه علمیه و عدم درگیری مستقیم با رضاشاه بود؛ چرا که مهم‌ترین جایگاه و اصلی‌ترین مسئولیت حائرى، مدیریت حوزه نوپاى قم بود. او وظیفه اصلى خود را ادای درست این مسئولیت می‌دانست و تا حد امکان از هرچه با آن تعارض داشت پرهیز می‌کرد.
این نگرش در مشى سیاسى ـ اجتماعى او بی‌تأثیر نبود. او با توجه به آشنایى با حوزه‌هاى بزرگ شیعى سامرا و نجف و کربلا، و اطلاع از شیوه مدیریت و ضعف‌ها و قوت‌هاى پیشینیان خود و نیز تجارب خویش در حوزه اراک، بیش از هر چیز به برنامه‌ریزى براى تثبیت حوزه و پیشرفت و بالندگى آن می‌اندیشید.3 هرچند برخی هم این رویکرد او را متأثر از روحیه او می‌دانستند. بااین‌حال آیتالله حائری در قضیه کشف حجاب به اعتراض مستقیم علیه رضاشاه روی آورد.
آیتالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری
در کنار حجت‌الاسلام والمسلمین حاج میرزا مهدی بروجردی در محفلی دوستانه
ناراحتی و نارضایتی آیتالله حائری از موضوع کشف حجاب به قدری بود که از شدت ناراحتی، نماز جماعتی را که اقامه می‌کرد به آیتالله سیدصدرالدین صدر واگذار و دروس خود را نیز تعطیل کرد. در همین روزها بود که جلسه‌ای با حضور ایشان و عده‌ای از مردم تهران برقرار شد. آیتالله حائری در این جلسه مردم را برای مقاومت و ایستادگی در مقابل برنامه‌های ضد دینی حکومت ترغیب کرد و آنگاه که از او درباره تکلیف شرعی‌شان در مقابل کشف حجاب نظر خواستند، درحالی‌که از شدت ناراحتی چشم‌هایش سرخ شده بود، به رگ‌های گردنش اشاره کرد و چنین گفت: «... مسئله دین است، ناموس است، تا پای جان باید ایستاد».4
آیتالله حائری تنها به این اقدامات بسنده نکرد و در 11 تیر 1314، در تلگرافی اعتراضی به رضاشاه اعلام کرد: «احقر همیشه تعالی و ترقی دولت علیه را منظور داشته و اهم مقاصد می‌دانسته، فعلا هم به همین منظور عرضه می‌دارد: اوضاع حاضره که برخلاف قوانین شرع مقدس و مذهب جعفری(ع) است، موجب نگرانی داعی و عموم مسلمین است. البته بر ذات ملوکانه که امروزه حامی و عهده‌دار نوامیس اسلامیه هستید حکم و لازم است که جلوگیری فرمایید...».5
تأثیر و تبعات واکنش آیتالله حائری در عرصه سیاسی
واکنش سیاسی آیتالله حائری تأثیر و پیامدهای سنگینی برای رضاشاه و حکومتش داشت؛ از جمله اینکه واکنش سیاسی ایشان باعث شد تمام روحانیان یکپارچه از کشف حجاب انتقاد کنند. به عبارتی اگر تا پیش از این موضوع، برخی از روحانیان مواضع منفعلانه یا حتی حامیانه در برابر حکومت پهلوی داشتند، بعد از این ماجرا به طور هماهنگ این سیاست را تقبیح و آن را محکوم کردند؛ چنان‌که در یک نمونه، حاج آقاحسین قمی با مهاجرت به تهران خواستار جلوگیری از کشف حجاب شد. علاوه بر این، مدت کوتاهی پس از واکنش مراجع بزرگ قم و مشهد، قیام گوهرشاد در 20 و 21 تیر 1314 به وقوع پیوست.6
گذشته از همه اینها، رضاشاه در پی واکنش علما از جمله آیتالله حائری، به این نکته پی برد که سکوت برخی از علما در آن دوره به معنای همراهی آنها با سیاست‌های حکومت یا ترس از او نبوده است؛ چنان‌که وقتی آیتالله حائری به رضاشاه تلگراف زد، رضاشاه که انتظار چنین واکنشی از ایشان را نداشت با تعجب به رئیس‌الوزرا دستور داد تا در پاسخ به آیتالله حائری اعلام کنند: «تلگراف حضرت مستطاب عالی به حضور مقدس اعلیحضرت همایون شاهنشاهی ــ اروحنا فداه ــ مشعر بر اینکه اوضاع حاضره خلاف قوانین شرع مطهر و مذهب جعفری است، با وجود سوابق معلومه، فوق‌العاده باعث تعجب و تغیّر خاطر مهر مظاهر گردید و کسانی را که این قسم افتراها می‌زنند امر صادر فرمودند قانونا تحت تعقیب درآورند. اگر نظر حضرت مستطاب عالی به اراجیف و شایعه است، عجب است که بدون تحقیق ترتیب اثر داده عنواناتی که به هیچ وجه شایسته مقام مقدس ملوکانه نیست، فرموده‌اید».7
آیتالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری در واپسین سال‌های حیات
به طور کلی می‌توان گفت واکنش سیاسی آیتالله حائری، مواجهه علما با حکومت پهلوی را وارد مرجله جدیدی کرد و حتی به سکوت و انفعالی که روحانیان در آن دوره با آن مواجه بودند، پایان داد. این رویداد سیاسی بر روحیات آیتالله حائری نیز تأثیر بسزایی داشت؛ چنان‌که معروف است که پس از ماجراى کشف حجاب و کشتار مسجد گوهرشاد ایشان هیچ‌گاه حال و روز خوشى نداشت و این اندوه را تا پایان عمر در دل داشت. علاوه بر این، از آن پس، مناسبات ایشان با حکومت هم به کلى قطع شد و حتى آمد و شدهاى نزد حائرى به‌شدت کنترل می‌شد. در روایتی دیگر نقل است موضوع کشف حجاب چنان بر حائرى گران آمد که پس از آن خانه‌نشین شد و حتى به باور شمارى از شاگردان و نزدیکانش، از غصه مرد.8
نمایی از مراسم پرشکوه تشییع پیکر آیتالله العظمی حاج شیخ عبدالکریم حائری در شهر قم
سخن نهایی
بعد از مبارزات مردم و روحانیانی چون آیتالله حائری دربرابر کشف حجاب، رضاشاه به شدیدترین شکل ممکن مردم و روحانیان را سرکوب کرد؛ تا جایی که بعد از قضایای گوهرشاد، تقریبا مواجهه چندان زیادی میان مردم و حکومت رخ نداد و واکنش سیاسی مردم به بسیاری از امور از جمله کشف حجاب محدود شد، اما در واقعیت، شعله خشم و نفرت مردم نه تنها خاموش نشد، بلکه شعله‌ورتر نیز شد. به واقع گرچه مردم در آن دوره فاقد قدرت و توانایی لازم برای ادامه مبارزات علیه رضاشاه بودند، به محض سقوط حکومت رضاشاه، قانون کشف حجاب مطرح شد و مردم خواستار لغو آن شدند. ازآنجاکه حکومت جدید هم تا حدودی دچار ضعف سیاسی بود، چاره‌ای جز پذیرش خواسته مردم نداشت.
پی نوشت:
1. محمدقلی مجد، رضاشاه و بریتانیا بر اساس اسناد وزارت خارجه آمریکا، ترجمه مصطفی امیری، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1389، ص 174.
2. موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، سقوط: مجموعه مقالات نخستین همایش بررسی علل فروپاشی سلطنت پهلوی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1384، ص 37.
3. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «حائری یزدی»، شماره ۵۷۶۰.
4. سعید عباس‌زاده، شیخ عبدالکریم حائری: نگهبان بیدار، تهران، مرکز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی، 1373، ص 73.
5. موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، همان، ص 38.
6. همان‌جا.
7. روح‌الله حسینیان، درآمدی بر انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1388، ص 130.
8. دانشنامه جهان اسلام، همان.
دریافت صفحه با کد QR