پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ در دوره رژیم پهلوی نهادهای آموزشی متعددی علیه آن حکومت فعال بودند. این نهادها با وجود آنکه کارکرد آموزشی داشتند، در کنار آموزش، به فعالیت‌های سیاسی نیز مشغول بودند. مدارس از جمله این نهادها بودند. در دوره پهلوی، حکومت و نیز برخی از رجال مذهبی ـ سیاسی مدارس متعددی را تأسیس کردند. در این میان مدارس مذهبی، که با هدف خدمت به امور دینی و حوزوی تأسیس شده بودند، بسیار فعال‌تر از سایر مدارس بودند. مدرسه حقانی را می‌توان از جمله این مدارس دانست که ظاهرا با اهداف آموزشی و اصلاح امور سیاسی تأسیس شد، اما درعمل سهم مهمی در مبارزات سیاسی به‌ویژه در دهه‌های 1340-1350 داشت. با این مقدمه و با هدف آشنایی بیشتر با این مدرسه، در ادامه چگونگی تأسیس مدرسه و اهداف و عملکرد آن در امور سیاسی و آموزشی بررسی شده است.
 
مدرسه حقانی را چه کسانی تأسیس کردند؟
آیات سیدمحمد حسینی بهشتی، حسین حقانی، علی مشکینی و مهدی حائری در اواخر دهه 1330، مدرسه حقانی را در قم تأسیس کردند. این مدرسه به دلیل سهم پررنگ حاج علی حقانی، که از خیران قم بود و از نظر مالی کمک شایانی به تأسیس مدرسه کرده بود، «حقانی» نامیده شد. البته برخی آن را مدرسه منتظریه و منتظریه‌الشمس نیز نامیده و گفته‌اند که این نام‌ها، نام‌هایی بود که در وقف‌نامه بر آن تأکید شده بود.
 

شهید آیت‌الله دکتر بهشتی همراه برخی از محصلان مدرسه آیت‌الله گلپایگانی (مدرسه علوی) در قم (سال 1341)

 
همچنین گفته شده است که پیش از این نیز برخى از مدرسان حوزه، با توجه به تأکید و توصیه آیت‌الله بروجردى مبنى بر «ضرورت گزینش طلبه و نظم‌پذیرى حوزه» و برنامه‌ریزى براى جذب و تربیت افراد مستعد، تلاش‌هایى برای ایجاد چنین مدرسه‌ای کرده بودند، اما این تلاش‌ها، به عللى، از جمله بعضی مخالفت‌ها، بی‌نتیجه مانده بود.1 در نهایت بعد از وقف زمین توسط حاج علی حقانی، فرزند او حسین، به آیت‌الله بهشتی، پیشنهاد تأسیس مدرسه را داد و او هم با همکارى کسانی چون شهید قدوسى و آیات عظام مشکینى، مصباح یزدى و جنتى به تأسیس مدرسه مبادرت کرد. البته مدرسان مدرسه تنها افراد مذهبی و حوزوی نبودند، بلکه تا دهه 1350، تعداد زیادی از استادان غیرحوزوی، همچون حسین نمازی، حسن توانایان‌فرد، علی شریعتمداری و... نیز برای تدریس به آن پیوستند.2
 
اهداف مؤسسان مدرسه از تأسیس آن
آیت‌الله بهشتی، یکی از مؤسسان اصلی این مدرسه، در تأسیس مدرسه بر امور و فعالیت‌های سیاسی تأکید بیشتری داشت. هرچند مسائل حوزوی و آموزشی حوزه نیز در نزد او اهمیت بسیاری داشتند؛ اهمیتی که بخشی از آن مربوط به آینده بود. به عبارتی گستردگى اندیشه آیت‌الله بهشتی میان امروز و فردا پیوند مى‌زد. این اندیشمند ژرف‌بین براى آینده‌اى روشن برنامه‌ریزى مى‌کرد و چاره این مهم را در ایجاد تحول در حوزه مى‌دید.
 
بدین خاطر ایشان در سال 1339 به فکر سازمان‌دهى درست و دقیق براى حوزه افتاد و با همفکرى دوستانش به این نتیجه رسید که باید تحولى اساسى توأم با نوعى برنامه‌ریزى اصولى انجام شود تا طلاب تحت یک برنامه منظم و مدون درآیند و در آینده براى جامعه مؤثر و مفید واقع شوند.3
 
تلاش این مدرسه برای تغییر وضعیت آموزشی حوزه به تحولات مهمی منجر شد؛ تا جایی که می‌توان گفت اصلاح نظام آموزشى حوزه با برنامه مدون و منظم، با تأسیس مدرسه حقانى آغاز شد و شکل عملى به خود گرفت. پایه‌گذاران این مدرسه نظام آموزشى سنتى حوزه را با نظام جدید تلفیق کردند و سبک جدیدى در نظام آموزشى حوزه بنیان نهادند. آنها ابزارها و روش‌هاى جدیدى در نوسازى نظام آموزشى حوزه به‌کار گرفتند؛ از جمله امتحان ورودى، مصاحبه، مراقبت از حضور به‌موقع استاد و طلبه، برنامه کلاسى، دفتر حضور و غیاب محصلان و استادان، استفاده از میز و نیمکت و تخته‌سیاه، برنامه امتحانى، زنگ و دفتر نمره.4 بااین‌حال واقعیت آن است که اهداف مؤسسان مدرسه بسیار فراتر از این امور بود و بر محور فعالیت‌های فرهنگی روحانیت طی آن سال‌ها قرار داشت. این اهداف عبارت بودند از:
 
١. عنوان کردن اجتهاد برای ارائه احکام خدا از منابع اصیل اسلامی، در پاسخگویی به نیازهای مردم مسلمان؛
2. تبیین اصول عقاید اسلامی و پاسخگویی به شبهات معاندان و مخالفان؛
3. تلاش برای ارائه اصول اخلاقی اسلام، اهتمام به تزکیه و تهذیب نفس خود و جامعه و تربیت انسان‌های متخلق به اخلاق الهی؛
4. تبیین تاریخ اسلام و بهره‌گیری از آن برای پیشبرد مبارزه علیه استبداد و استعمار؛
۵. روشن کردن حقایق نورانی قرآن از گذر علم تفسیر؛
۶. تبلیغ علوم اسلامی در سراسر کشور و حتی خارج از ایران؛
۷. أمر به معروف و نهی از منکر تا سر حد پذیرش زندان و شکنجه؛
۸. تدریس علوم اسلامی و تربیت طلاب جوان و دانشمند.5
 
مدرسه حقانی با این اهداف، سهم مهمی در پیشبرد انقلاب اسلامی داشت.
 
سهم مدرسه حقانی در مبارزات انقلاب
بسیاری از مدرسان و اعضای مدرسه حقانی، در مبارزات سیاسی فعال بودند و در ارتباط با یکدیگر قرار داشتند؛ چنان‌که آیت‌الله بهشتی در آن دوره با آیت‌الله خامنه‌ای، که یکی از مبارزان سیاسی فعال در مشهد به‌شمار می‌آمد، در ارتباط بود؛ موضوعی که از چشم ساواک نیز دور نمانده و در اسناد ساواک هم به آن اشاره شده بود. درواقع ساواک هرچند نتوانست در این مدرسه نفوذ کند، سعی می‌کرد فعالیت‌های این مدرسه را زیر نظر بگیرد؛ به‌گونه‌ای که در مکاتبه ساواک قم با اداره کل سوم، به فعالیت‌های آیت‌الله بهشتی در مدرسه حقانی و ارتباط ایشان با آیت‌الله خامنه‌ای اشاره‌ و چنین عنوان شده است: ... نام‌برده (آیت‌الله بهشتی) افزوده در قم مدرسه‌ای است به نام حقانی که خود من از بنیان‌گذاران آن هستم و مدرسه حقانی فعلا عده‌ای طلبه دارد و من بر آنها نظارت دارم و درواقع مبدأ الهام برای آنان هستم و کوششم بر آن است که آنها را با برنامه‌های زنده اسلامی تربیت کنم و آنان را درست تربیت کنم و در آینده بیشتر آنان را مؤثر ببینم... دکتر بهشتی از دوستان نزدیک [آیت‌الله] سیدعلی خامنه‌ای است و موقعی که به مشهد مسافرت نموده با [آیت‌الله] خامنه‌ای ارتباط داشته مراقبت از اعمال و رفتارش ضروری است.6
 
درکل مدرسه حقانی و اعضای آن سهم مهمی در حوادث سیاسی آن دوره از جمله تشییع جنازه شهدای انقلاب و نیز قیام 15 خرداد، قیام 19 دی قم و... داشتند. این مدرسه با استفاده از شیوه‌های مبارزاتی متداول در آن دوره، مانند پخش نوارها و اعلامیه‌های رهبران مبارز از جمله امام خمینی، تأثیر بسزایی در تشویق مخالفان رژیم پهلوی به مبارزه داشت. بر این اساس می‌توان اهمیت مدرسه حقانی در مبارزه با رژیم پهلوی را بسیار زیاد و اساسی تلقی کرد و به‌جرئت گفت: مدرسه حقانی در آن سال‌ها حقیقتا یک مرکز انقلابی بود و همه طلاب آن در مسیر انقلاب اسلامی قرار داشتند. البته بخشی از این موضوع مرهون تلاش‌های آیت‌الله قدوسی و آیت‌الله بهشتی بود.
 

شهید آیت‌الله علی قدوسی

 
درواقع «عامل مهم در اداره‌ چنین مرکز علمی، دینی و انقلابی، نظمی بود که شهید قدوسی در آن برقرار کرده و تمام امکانات مدرسه، استعداد و نیروهای فکری و معنوی طلاب و استادان را به خدمت اهداف و انگیزه‌های بلند دینی و انقلابی درآورده بود. البته حضور نورانی شهید بهشتی و شهید قدوسی در مدرسه و تأثیر عظیم شخصیت آن دو شهید در تربیت طلاب بسیار مهم و اساسی بود؛ چرا که خود این دو بزرگوار، هم انقلابی بودند و اهدافی انقلابی، علمی و دینی داشتند و هم شاگرد و طرفدار امام نیز بودند. مجموعه این صفات و سجایا مدرسه را تحت تأثیر قرار می‌داد».7
 
مدرسه حقانی، از نظر الگو و شیوه مبارزاتی خود الگوی مدارس دیگری نیز شد. حتی بعدها مدارسی به تقلید از این مدرسه ایجاد شدند و حتی اولین حوزه علمی ویژه دختران و بانوان، شاخه دخترانه مدرسه حقانی بود که به نام «مکتب توحید» شهرت یافت. این مدرسه در حدود سال ۱۳۵۳ به همّت آیت‌الله شهید قدوسی و آیت‌الله شهید بهشتی تأسیس و بعدها به مجموعه بزرگ جامعه‌الزهرا تبدیل شد.8
 

 
سخن نهایی
مدرسه حقانی را می‌توان یکی از اقدامات حوزه برای حضور فعال در زمینه مبارزات سیاسی قلمداد کرد؛ البته این سخن بدین معنا نیست که حوزه پیش از آن در مسائل سیاسی حضوری نداشت، بلکه تأکید و اشاره بر این است که این نهاد تا دهه 1340 در نوعی رکود و سکون سیاسی به‌سر می‌برد و تحرک چندانی نداشت، اما به‌تدریج و با تأسیس مدارسی چون حقانی، حرکت حوزه برای فعالیت‌های سیاسی رنگ و بوی جدی به خود گرفت و از قضا تأسیس این مدرسه هم‌زمان شد با آغاز نهضت امام خمینی در دهه 1340.
 
پی نوشت:
 
1. دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دایره‌المعارف اسلامی، ج 1، ص 6328.
2. بهمن شعبان‌زاده، تاریخ شفاهی مدرسه حقانی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۸۴، صص 120- 122.
3. جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج 2، قم، نشر معروف، چ دوم، 1382، ص 612.
4. دانشنامه جهان اسلام، همان، ص 6328.
5. آیت مظفری، جریان‌‎شناسی، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نیروی مقاومت بسیج، معاونت آموزش، 1384، صص 61-62.
6. جمعی از نویسندگان، بانک جامع مقالات انقلاب اسلامی ایران، اصفهان، مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه اصفهان، 1390؛ نیز رک: آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره بازیابی 609، ص 24.
7. مصطفی قلی‌زاده علیار، خاطرات حجت‌الاسلام سیدمهدی طاهری خرم‌آبادی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1389، صص 53-54.
8. شیخ محسن اراکی، دوره‌ها و پیشگامان بیداری اسلامی معاصر، ترجمه محمد مقدس، ج 1، قم، انتشارات ادیان، 1392، ص 218.