پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ مبارزه سیاسی امام خمینی از اوایل دهه 1340 شکل علنی پیدا کرد. هم‌زمان با آغاز این فعالیت‌ها، چندین موج اعتراضی به رهبری ایشان شکل گرفت که در نوع خود بی‌نظیر بود. جدا از شکل و ماهیت این مبارزات، که در منابع متعددی بررسی شده است، آنچه اهمیت دارد دستگیری امام توسط حکومت و عوامل آن بود.
 
بعد از سخنرانی‌های اعتراضی امام خمینی در سال 1342، ساواک به دستگیری و حصر ایشان اقدام کرد. امام تا فروردین 1343 تحت نظارت ساواک قرار داشت، اما در فروردین آن سال آزاد شد. خبر آزادی ایشان از جوانب متفاوت حائز اهمیت است و واکنش‌های متعددی را در میان مردم شهرهای مختلف از جمله مردم شهر قم به همراه داشت؛ واکنش‌هایی که به دلیل اهمیت شهر قم، می‌تواند حائز نکات متعددی باشد. بر این اساس، در این نوشته به بازتاب خبر آزادی امام در شهر قم و حوادث بعد از آن در سال 1343 توجه شده است.
 
نگاهی کوتاه به علل بازداشت امام و آزادی ایشان
دستگیری امام در سال 1342 همان‌طور که در مقدمه هم اشاره شد، متأثر از فعالیت‌های مبارزاتی ایشان از سال 1340 تا 1342 و عمدتا در مخالفت با برخی از برنامه‌های شاه همچون لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید، حمله به مدرسه فیضیه قم و... بود. بااین‌‌حال در بطن این اقدامات عوامل مهم‌تری نیز وجود داشتند؛ از جمله آنکه هدف شاه از برنامه‌های اصلاحی خود، نه ایجاد اصلاحات به معنای واقعی بلکه کسب رضایت آمریکا بود و او در این مسیر از هر روش غیرمردمی همچون تهدید یا توهین به مردم نیز استفاده کرد. همین موضوع هم نارضایتی امام و مردم را به اوج خود رساند؛ برای نمونه محمدرضا پهلوی در یکی از سخنرانی‌های خود درباره برنامه‌های اصلاح‌طلبانه‌اش «اصلاحات ارضی را امری خداپسند دانست و اعلام کرد: "افراد قشری و نفهمی" وجود دارند که "هیچ وقت مغز آنان تکان نخورده و نمی‌تواند تکان بخورد، برای اینکه متأسفانه قابل تکان خوردن نیستند"». او در ادامه گفت: «ما در بین سایر ملل دنیا زندگی می‌کنیم و نمی‌توانیم یک دیوار بلند دور خودمان بکشیم و بگوییم که ما با دنیا کاری نداریم و فقط با خودمان زندگی می‌کنیم و در کثافت‌های خودمان غوطه‌ور خواهیم بود. این دیگر قابل دوام نیست».1 البته بعد از انتشار این صحبت‌ها و سخنان مشابه آن، امام خمینی هم در سخنرانی 14 خرداد 1342 خود به صحبت‌های شاه واکنش نشان داد که نتیجه آن شکل‌گیری قیام 15 خرداد و همین‌طور دستگیری امام بود. بااین‌حال امام بعد از این وقایع و حصر خانگی، در فروردین 1343 آزاد شد.
 
واکنش قم به خبر آزادی امام
مطابق اسناد موجود، ساعت 10 شب 18 فروردین 1343 با اتومبیل شورلتی که چند اتومبیل دیگر آن را اسکورت می‌کرد امام را به قم رساندند و نزدیک منزل پیاده کردند و دو روز بعد وزیر کشور به ملاقات امام آمد و دستور آسفالت کوچه‌ای که منزل ایشان در آن قرار داشت و روشن نگه‌داشتن آن را داد و به این ترتیب نشان داد که عواطف شاهانه ادامه دارد؛2 غافل از آنکه امام رویه‌ انقلابی خود را کنار نگذاشته بود.
 

فروردین 1343. امام خمینی در یک دیدار عمومی در منزل خویش در قم، پس از آزادی از حبس و حصر.
در تصویر آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی و حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اصغر مروارید دیده می‌شوند

 
با بازگشت امام به قم، مردم این شهر نیز آمادگی و خوشحالی خود را با اقدامات متعددی نشان دادند؛ چنان‌که هم‌زمان با حضور امام در قم، شهر چراغانی و در جشن و سرور بود. مدرسه فیضیه مرکز جنب‌وجوش شد و مردم از هر سوی کشور برای دیدار امام به قم شتافتند.3
 
علاوه بر این گفته شده است که بعد از ورود امام، کوچه و خانه ایشان مملو از جمعیت شد و بسیاری از علما، استادان و... خود را به منزل امام می‌رساندند و با او ملاقات کردند. میزان استقبال از امام تا جایی بود که زنگ تلفن منزل ایشان براى لحظه‏اى هم قطع نمى‏شد و مردم تا پاسی از شب بیدار بودند و در نزدیک منزل ایشان قرار داشتند. امام تا نیمه شب در بیرونى منزل، میان توده‏هاى مردم که در آنجا اجتماع کرده بودند به‌سر بردند و به احساسات آنان پاسخ دادند و آن‌گاه براى استراحت به اندرون رفتند. به محض حرکت امام از جاى خود، یکباره مردم شروع کردند به کف زدن؛ کف ممتدى که تا داخل شدن ایشان به اندرون ادامه داشت و صداى آن تا دوردست‏ها به گوش مى‏رسید.4
 
شور و هیجان شهر قم تنها محدود به مردم قم نبود، بلکه افراد و گروه‌های زیادی نیز از شهرها و جاهای مختلف خود را به قم رسانده بودند تا با امام دیدار داشته باشند یا مسائل مختلف خود را با امام در میان بگذارند. یکی از این گروه‌ها دانشجویان دانشگاه تهران بودند. این دانشجویان، که با نهضت آزادی ارتباط داشتند، از محکومیت سران نهضت آزادی متأسف و نگران بودند.5 این موضوع به‌خوبی نشان‌دهنده آن است که بسیاری از افراد و گروه‌ها از همان روزها به نقش سیاسی امام پی برده بودند.
 

فروردین 1343. امام خمینی در یکی از جشن‌های برگزارشده برای آزادی ایشان از حبس و حصر

 
علاوه بر این، دو روز بعد از آزادی امام خمینی، یعنی در روز 20 فروردین، دیداری میان خانواده‌های برخی از شهدای 15 خرداد قم با ایشان صورت گرفت. امام اطلاع چندانی از حوادث قیام 15 خرداد و اقدام حکومت در کشتار مردم نداشت؛ بااین‌حال روز 21 فروردین در یک سخنرانی به آنها ادای احترام کرد و گفت:
«دیروز خانواده‏هاى شهداى 15 خرداد اینجا بودند. چیزى که مرا رنج مى‏داد این بود که به من این صحبت‌ها نشده بود تا از حبس آمدم بیرون. عصر همان روز ــ دفعه اول ــ جریان را مطلع شدم. کشتارِ 15 خرداد از اعمال یک قشون با ملت بیگانه بدتر بود. آنها بچه‏ها را نمى‏کشتند، زن‌ها را نمى‏کشتند. امروز جشن معنى ندارد. تا ملت عمر دارد، غمگین در مصیبت 15 خرداد است».6
 
بعد از آزادی امام در قم چه گذشت؟
آزادی امام خمینی و ورود ایشان به شهر قم موجد تحولات سیاسی خاصی بود؛ چنان‌که در وهله اول، این اتفاق باعث شد شهر قم و به‌ویژه حوزه علمیه از رکود و سکون سیاسی خارج شود. بر این اساس هم‌زمان با این تحولات جنبش‌های سیاسی بسیاری شکل گرفتند؛ برای نمونه در همان سال، با همکاری جمعیت‌های مؤتلفه اسلامی، نشریه‌ای در قم با نام «انتقام» برای افشاگری جنایت‌های رژیم آغاز به کار کرد.7 البته شهر قم پیش از آن نیز از نظر سیاسی شهری مهم تلقی می‌شد؛ به همین دلیل هم وقتی امام آزاد شد، حکومت سعی کرد از آزادی ایشان بهره‌برداری کند و آزادی امام را گامی جهت آشتی میان حکومت و روحانیان نشان دهد و از بار تنش‌ها و مخالفت‌ها کم کند.
 
اما وقتی در این راه موفق نشد، به یک حربه اساسی دست زد و آن این بود که سرمقاله روزنامه «اطلاعات» با انتشار مطلبی تلاش کرد این‌طور وانمود کند که امام از راه خود بازگشته، انقلاب سفید را پذیرفته، سؤتفاهمات برطرف شده و اکنون روحانیت جمعا پشتیبان کامل حکومت‌اند و تصور کردند با این تلقینات امام را در مقابل امر انجام‌شده قرار خواهند داد، اما امام با سخنرانی خویش در 21 فروردین سال 1343، ضمن افشاگری مجدد از سرسپردگی شاه به آمریکا، مطالب روزنامه اطلاعات را تکذیب کرد.8
 

فروردین 1343. امام خمینی در حال سخنرانی در مسجد اعظم قم، در پی آزادی از حبس و حصر

 
امام خمینی در سخنرانی خود در آن روز گفت: «تا زندان رفتن‌ها نباشد پیروزی به دست نمی‌آید. هدف بزرگ‌تر از آزاد شدن عده‌ای است، هدف را باید در نظر داشت. هدف اسلام است؛ استقلال مملکت است؛ طرد عمال اسرائیل است؛ اتحاد با کشورهای اسلامی است. الآن تمام اقتصاد مملکت در دست اسرائیل است؛ عمال اسرائیل اقتصاد ایران را قبضه نموده‌اند؛ اکثر کارخانجات در دست آنها اداره می‌شود: تلویزیون، کارخانه ارج، پپسی‌کولا...».9 مجموع این اقدامات، شهر قم را در وضعیت خاصی قرار داد و بعدها این شهر را به یکی از مراکز اصلی اعتراض‌های سیاسی تبدیل کرد.
 
سخن نهایی
بررسی موضوع واکنش قم به خبر آزاد شدن امام خمینی در سال 1343 از آن جهت اهمیت دارد که این شهر به عنوان یک شهر مذهبی می‌توانست در تعیین مسیر مبارزات بسیار تعیین‌کننده باشد وگرنه صرف واکنش‌های مردمی از لحاظ ابراز احساسات موضوعی نیست که به خودی خود دارای اهمیت باشد. گرچه نوع و میزان واکنش‌های مردمی نیز خود مؤید اقبال مردمی به امام است، اما این موضوع در کنار سایر مسائل نشان‌دهنده نقش و اهمیت شهر قم برای حکومت و انقلابیون است و چه بسا می‌توان گفت بعد از همین حوادث، شهر قم به مرکزی مهم برای آغاز مبارزات مردمی تبدیل شد و ساواک نیز با مشاهده استقبال مردمی از امام، دیدگاه خود را نسبت به قم و مردم آن تغییر داد.
 
پی نوشت:
 
1. حسین آبادیان، دو دهه واپسین حکومت پهلوی، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1383، ص 263.
2. سیدجلال‌الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج 2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ هفدهم، 1391، ص 88.
3. همان، ص 88.
4. حمید روحانی، نهضت امام خمینی، دفتر اول، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، 1387، صص 830-833.
5. سیدجلال‌الدین مدنی، همان، ص 89.
6. مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، صحیفه امام، ج 1، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره)، ص 272.
7. محمدنقی احمدپور، آغاز بیداری: ویژه‌نامه قیام پانزده خرداد، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1382، ص 139.
8. سیدجلال‌الدین مدنی، همان، صص 88- 89.
9. صحیفه امام، همان، ص 267.