پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ انجمن‌های اسلامی دانشجویانِ دانشگاه‌های خارج از کشور و به‌طور ویژه در اروپا و آمریکا از اوایل دهه 1340 تا پیروزی انقلاب اسلامی در زمینه‌های فرهنگی و مذهبی و همگام با مبارزات امام خمینی به فعالیت سیاسی دست زدند. شکل‌گیری این انجمن‌ها، برای نیروهای مذهبی، نتیجه یک ضرورت دینی بود و بر اثر تحولات سیاسی ایران و اوضاع بین‌المللی، گسترش پیدا کرد. در این نوشتار تلاش می‌شود تا چگونگی تأثیرپذیری انجمن‌های اسلامی دانشجویان از فعالیت‌های مبارزاتی امام خمینی در مسیر انقلاب اسلامی بررسی شود.
 
نجف؛ شناساندنِ اسلام اصیل
امام خمینی در برنامه مبارزاتی خود توجه ویژه‌ای به قشرهای تحصیل‌کرده به‌ویژه دانشجویان داشت. ایشان همواره در تلاش بود با برقراری ارتباط نزدیک با دانشجویان، مانع از جدایی میانِ قشر تحصیل‌کرده و فرایند مبارزه با رژیم پهلوی شود. بعد از تبعید و ورود امام به نجف، دانشجویان با سفر به عراق و ارسال پیام و تلگراف و نامه، با ایشان در ارتباط بودند. در این میان، اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا و کانادا مهم‌ترین گروهی بود که با امام در تماس بود.1
 
امام خمینی در تیرماه سال 1349 پیامی به ششمین کنگره سالانه اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا ارسال کرد. در این پیام به دانشجویان توصیه شد برای شناسایی چهره واقعی اسلام تلاش کنند؛ همچنین وظیفه دانشجویان پیش از هر چیز، خنثی کردنِ تبلیغات چند صدساله «اجانب» و «عمال استعمار» معرفی شد.‏ در این نامه، به دانشجویان هشدار داده شد که کارشناسانِ استعمار با کمال تزویر، با اسم اسلام­دوستی و شرق‌شناسی، پرده‌های ضخیمی بر چهره نورانی اسلام کشیده و اسلام را با «معماری‌ها و نقاشی‌ها و ابنیه‏‎ ‎‏عالیه و هنرهای زیبا معرفی کرده و حکومت‌های جائرانه ضد اسلامی اموی و عباسی و‏‎ ‎‏عثمانی» را به اسم خلافت اسلامی به جامعه تحویل داده‌اند. به عقیده امام خمینی، این گونه معرفی کردن باعث شده است چهره واقعی اسلام در‏‎ ‎‏پشت این پرده‌ها پنهان نگه داشته شود.2
 

 
رابطه امام خمینی با انجمن‌های اسلامی، رابطه‌ای دوطرفه بود. اتحادیه انجمن‌های اسلامی اروپا و آمریکا و کانادا در اردیبهشت سال 1352 در خصوص همکاری برخی از روحانیان با رژیم پهلوی از امام خمینی نظرخواهی کردند. امام در پاسخ به آنان تأکید کرد که آنچه رژیم پهلوی و روحانیتِ همراه با آن ترویج می‌کنند، چیزی جز اسلامِ دست‌نشانده نیست. رهبر انقلاب حتی تشکیل کنفرانس «به‌اصطلاح وحدت اسلامی» را از طرف این جریان نقد کرد. همچنین تأکید کرد که «اکنون بر نسل تحصیل‌کرده مسلمان و مردانِ روشن‌ضمیرِ آگاه است که با کوشش‌های همه‌جانبه، اسلام و پیشوایان اسلامی و مسئولیت‌های خطیر و سنگین علمای اسلام را به ملت‌های مسلمان برسانند». بدین‌ترتیب، مأموریت دانشجویان این بود که مردم را آگاه کنند و آن دسته از «روحانی‌نماهای منحرف» را که مستقیم و غیرمستقیم در خدمت رژیم جبار قرار گرفته‌اند، طرد کنند.3 ارتباط نزدیک اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان با امام خمینی به این دلیل اهمیت داشت که این اتحادیه بر فعالیت انجمن‌های اسلامی دانشجویان در هند، فیلیپین، پاکستان، تایلند، بیروت و سوریه نظارت می‌کرد و می‌توانست جهت‌دهنده فعالیت انجمن‌های اسلامی در این کشورها باشد.4 رابطه امام با انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا بعد از پاسخ‌های ایشان به پرسش‌های دانشجویان، گسترده‌تر شد. این در حالی بود که امام خمینی به بسیاری از پیام‌های رسیده و از جمله پیام‌های دریافتی از نهضت آزادی پاسخ نمی‌داد.
 
نمایندگان؛ واسطه انتقال پیامِ مبارزه
انتقال پیام مبارزه از طرف امام خمینی به انجمن‌های اسلامی دانشجویان تنها به نامه‌ها و اعلامیه‌ها محدود نمی‌شد. با توجه به اقامت تبعیدی امام خمینی در نجف، نمایندگان دانشجویان به آنجا سفر و نظر و دیدگاه امام خمینی را نسبت به چگونگی مبارزه با رژیم پهلوی به دانشجویان خارج از کشور منتقل می‌کردند. اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان بیشتر وقت‌ها با ارسال نمایندگانی، کارهای خود را به امام اطلاع می‌داد. در ابتدا علی ابریشمی ارتباطاتی با طلاب نجف داشت و از نشست پنجم، صادق طباطبائی با نجف ارتباط برقرار کرد و گزارش فعالیت‌های اتحادیه را به امام خمینی منتقل می‌کرد. افراد دیگری چون ابراهیم یزدی، قطب‌زاده، بنی‌صدر، شهید چمران و محمد هاشمی نیز از طرف اتحادیه انجمن‌های اسلامی آمریکا دیدارهایی با امام خمینی داشتند. از طرف اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا نیز مهدی توسلی و اصغر مقدم به نجف رفت‌وآمد می‌کردند. البته ابراهیم یزدی نماینده امام در آمریکا نیز بود و وجوهات مالی افراد را دریافت می‌کرد.5
 

 
ارتباط مستقیم نمایندگانِ انجمن‌های اسلامی با امام خمینی باعث شد انجمن‌های اسلامی دانشجویان بیش از گذشته به سمت رویارویی با رژیم پهلوی سوق پیدا کنند. نشست هشتم اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در 8 خرداد ۱۳۵۰ کاملا سیاسی و مباحث مطروحه در آن، در مخالفت آشکار و بی‌پرده با رژیم پهلوی بود. در ابتدای نشست یادشده، ابتدا پیام امام خمینی و پیام جمعی از طلاب ایرانی ساکن نجف در حمایت از فعالیت‌های اتحادیه قرائت و سپس پیام اتحادیه‌ انجمن‌های اسلامی دانشجویان در آمریکا و انگلیس برای حضار خوانده شد. فصل مشترک این پیام‌ها ضرورت اتکا به اسلام انقلابی در تمام موقعیت‌ها و نیز حرکت در چهارچوب فرهنگ اسلامی بود.6
 
فرانسه؛ ارتباط تنگاتنگ برای مبارزه
در سال‌های دهه 1350، رویارویی انجمن‌های اسلامی دانشجویان در خارج از کشور و رژیم شکل گسترده و آشکارتری به خود گرفت. در نشست‌های سالانه این انجمن‌ها از «پیشوای جنبش اسلامی حضرت آیت‌الله خمینی» با احترام یاد می‌شد و قیام ۱۵ خرداد فصل جدیدی از مبارزه‌ مردم علیه رژیم معرفی و تجلیل می‌گردید.7
 
در چنین شرایطی، سفر امام خمینی به پاریس و اقامت 118 روزه ایشان در نوفل‌لوشاتو رویداد مهمی در مسیر به ثمر نشستنِ انقلاب اسلامی است. این سفر مبادلات سیاسی را در سطح ملی و بین‌المللی به نفع مبارزات ملت ایران علیه استبداد سلطنتی و استیلای خارجی بر هم زد. در شرایطی که فشار سیاسی، تمامی نیروهای مبارز درون کشور را سرکوب کرده بود، انتقال مرکز انقلاب به پاریس، شاه و حامیانش را در موقعیت بسیار آسیب‌پذیری قرار داد و سطح جنبش را بسیار بالا برد. با سفرِ امام خمینی به نوفل‌لوشاتو، رهبر انقلاب به رسانه‌های گروهی دسترسی پیدا کرد. همچنین بین امام خمینی و گروهی از ایرانیانِ فعال در انجمن‌های اسلامی دانشجویان از جمله صادق قطب‌زاده، ابوالحسن بنی‌صدر، حسن حبیبی، ابراهیم یزدی و صادق طباطبائی ارتباطات تنگاتنگی شکل گرفت.8
 

تجمع اعتراضی اعضای اتحادیه انجمن‌های اسلامی
در آمریکا و کانادا علیه رژیم پهلوی (سال 1357)

 
پس از ارتباط نزدیک و دوستانه امام خمینی با دانشجویان خارج از کشور بود که جمعیت انجمن اسلامی در فرانسه تقریبا سه برابر شد. اعلامیه‌های امام خمینی تأثیری شگرف بر انجمن‌های اسلامی گذاشت. نکاتِ مهم این اعلامیه‌ها در روزنامه‌های غربی منعکس شد. مخصوصا دعوت امام از نیروهای مسلح ایران برای پیوستن به انقلاب، و ترغیب مردم به ترس نداشتن از آمریکا و شوروی و بی‌اعتنایی به حمایت آنها از شاه، نکات اصلی و مهم روزنامه‌ها و خبرگزاری‌هایی بود که تأثیر گسترده‌ای بر انجمن اسلامی دانشجویان خارج می‌گذاشت. نکته مهم دیگر، مصاحبه‌های امام در تلویزیونِ کشورهای اروپایی بود. در جلسات انجمن اسلامی، نکات برجسته‌ای از سخنرانی‌ها و همچنین پیام‌های امام خمینی برای دانشجویان توضیح داده می‌شد. در چنین شرایطی، بسیاری از دانشجویان از مسئله تقلید سؤال می‌کردند و رساله امام خمینی را می‌خواستند.9 بدین‌ترتیب، انجمن‌های اسلامی دانشجویان متأثر از فعالیت‌های مبارزاتی امام خمینی و ضمن ارتباط تنگاتنگ، امام را به عنوان شخصیت محوری و مرجع خود قرار دادند.
 

 
فشرده سخن
مبارزاتِ اسلامی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور به عنوان یکی از ارکان و عوامل تأثیرگذار بر سیر مبارزه علیه حکومت پهلوی، نقش بسزایی در به ثمر نشستنِ انقلاب اسلامی داشت. امام خمینی در قامتِ رهبر انقلاب ایران، با اعلامیه‌ها و سخنرانی‌ها بر جریانِ فعالیت‌های انجمن‌های اسلامی خارج از کشور تأثیر گذاشت. این روند تا پیروزی انقلاب اسلامی به اشکال مختلف در حال گسترش بود که اوج آن در مهاجرت امام خمینی به پاریس و حمایت کامل و همه‌جانبه­ دانشجویان مسلمان از ایشان دیده می‌شود. دیدارهای نزدیکِ امام خمینی با نمایندگان انجمن‌های اسلامی در فرانسه، باعث شد دانشجویان اسلام را به صورت قطعی و درعمل مکتب مبارزه قرار دهند. جذب انجمن‌های اسلامی در گفتمانِ امام خمینی باعث شد این انجمن‌ها با صدور اطلاعیه و پیام در عرصه آگاهی‌بخشی به جامعه فعالیت کنند. علاوه بر این، آنها با دعوت به مبارزه، برگزاری تظاهرات و راه‌پیمایی اعتراضی، تکثیر نوار و پیام‌های امام خمینی و توزیع گسترده آن، آتش انقلاب را شعله‌ور‌تر کردند.
 
پی نوشت:
 
1. زینب قوامی، زاهد غفاری هشجین و اکبر رنجبر، «انجمن اسلامی دانشجویان آمریکا و کانادا در تقابل با جریان‌های التقاطی و سلطنت‌طلب»، پژوهشنامه انقلاب اسلامی، ش 20 (پاییز 1395)، ص 22.
2. روح‌الله خمینی، صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (س): (بیانات، پیام‌ها، مصاحبه‌ها، احکام‌، اجازات شرعی و نامه‌ها) (آبان 1344 - شهریور 1352)، ج 2، تهران، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چ چهارم، 1385، صص 282-283.
3. اکبر قاسملو، اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان خارج از کشور به روایت اسناد، تهران، مرکز انقلاب اسلامی، 1389، صص 66-67.
4. مجتبی باقرنژاد، تاریخچه مبارزات اسلامی دانشجویان ایرانی در خارج از کشور (اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا) (1360-1344)، ج 3، تهران، اطلاعات، 1393، ص 14.
5. اکبر قاسملو، همان، صص 69-70.
6. شهرام یوسفی‌فر و حمید کرمی‌پور، «مبارزات اتحادیه انجمن‌های اسلامی دانشجویان در اروپا و آمریکا»، نشریه تاریخ‌نامه ایران بعد از اسلام، ش 4 (بهار و تابستان 1391)، ص 208.
7. همان‌جا.
8. مهدی نجف‌زاده، جابه‌جایی دو انقلاب؛ چرخش‌های امر دینی در جامعه ایرانی، تهران، انتشارات تیسا، چ دوم، 1397، صص 363-368.
9. حسن روحانی، خاطرات حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر حسن روحانی؛ انقلاب اسلامی (1341-1357)، ج 1، تهران، کمیل، چ پنجم، 1391، صص 468-469.