پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ از شهریور 1320 و پس از تبعید رضاشاه در فضای سیاسی ایران گشایشی به‌وجود آمد که با موجی از فعالیت‌های سیاسی و مطبوعاتی همراه بود. حزب توده در این مقطع یکی از سازمان‌یافته‌ترین احزاب بود که بیشترین فعالیت‌های سیاسی و مطبوعاتی را داشت. این حزب در آن سال‌ها بیش از هشتاد عنوان نشریه و روزنامه منتشر می‌کرد. این نوشتار به بررسی کلی مهم‌ترین نشریات این حزب در سال‌های 1320-1332 اختصاص یافته است.

نشریات ارگانی حزب توده
1. روزنامه سیاست
در اواخر بهمن‌ماه 1320، عباس اسکندری، عضو حزب توده و برادرزاده سلیمان اسکندری، روزنامه موسوم به «سیاست» را که پیش‌از دوره رضاشاه منتشر می‌شد دوباره احیا کرد و این ترتیب گروه دارای ارگان یومیه شد.1 این نخستین نشریه رسمی حزب توده ایران بود که در پی امتناع حکومت از انتشار نشریه‌ای به عنوان ارگان مرکزی حزب با نام «روزنامه یومیه،‌ ارگان حزب توده ‌ایران» در 159 شماره منتشر شد.2
 
اما درباره سرنوشت این روزنامه روایت‌های مختلفی وجود دارد. درحالی‌که در نشریات وابسته به حزب آمده که این روزنامه سرانجام در ۱۲ شهریورماه ۱۳۲۱ توقیف شد، آبراهامیان می‌نویسد: حزب توده در مهر سال 1321 در نخستین کنفرانس مقدماتی خود ضمن بحث درباره برنامه حزب تصمیمات مهمی اتخاذ کرد؛ از جمله اینکه روزنامه سیاست را کنار بگذارد و به جای آن روزنامه «رهبر» را ارگان مرکزی حزب قرار دهد.3
 
2. روزنامه نامه رهبر
نخستین شماره «نامه رهبر» در ۱۰ بهمن ۱۳۲۱، به صاحب‌امتیازی و مدیریت ایرج اسکندری آغاز به کار کرد و اعضای اصلی هیئت تحریریه آن شامل احسان طبری، ‌پروین گنابادی، ایرج اسکندری، احمد قاسمی و انور خامه‌ای بود. این روزنامه ارگان مرکزی حزب توده به‌شمار می‌آمد که در پنجمین سالگرد تأسیس حزب توده ‌ایران در تیراژ بیش از 120 هزار نسخه انتشار یافت. در جشن نخستین سالگرد مجله رهبر بیش از شصت‌هزار نسخه از آن به فروش رفت و بدین‌سان فروش روزنامه «اطلاعات»، بزرگ‌ترین روزنامه کثیرالانتشار کشور، را پشت سر گذاشت.4 این روزنامه حدود هفت بار توقیف شد. نخستین توقیف آن در تاریخ ۱۸ اردیبهشت‌ماه ۱۳۲۲ بود که مدت درازی طول نکشید. دومین توقیف در ۱۴ مرداد ۱۳۲۲ به مدت ۶۵ روز ادامه یافت. در تمام دوره‌های توقیف، نشریه «رزم»، ارگان مرکزی سازمان جوانان توده ایران، وظیفه ارگان حزب را بر دوش کشید، اما هفتمین توقیف روزنامه رهبر در تاریخ ۱۶ آذرماه ۱۳۲۵ در آستانه بحران آذربایجان رخ داد و حیات این روزنامه پس از انتشار ۸۹۰ شماره پایان یافت.5
 

 
3. روزنامه مردم
در ۱۲ بهمن‌ماه ۱۳۲0، در آستانه دومین سالگرد درگذشت تقی ارانی، نشریه‌ «مردم» در تهران به صاحب‌امتیازی صفر نوعی و مدیریت عباس نراقی منتشر و پس از انتشار ۲۲۷ شماره در ۱۱ آذرماه ۱۳۲۱، به دستور فرمانداری نظامی تهران تعطیل شد. بعد هم با درگذشت نوعی در ۲۷ آذرماه ۱۳۲۱، ‌نخستین دوره‌ انتشار آن پایان یافت.6
 
4. روزنامه نامه مردم
چهار ماه پس از فوت نوعی در ۲۹ فروردین‌ماه ۱۳۲۲، نخستین شماره «نامه ‌مردم» ‌به صاحب‌امتیازی و مدیریت رضا رادمنش منتشر شد تا کار روزنامه مردم را پی بگیرد. این روزنامه در دی‌ماه ۱۳۲۵،‌ به عنوان ارگان هیئت اجرائیه موقت حزب توده‌‌ ‌ایران منتشر شد. در ۹ تیرماه ۱۳۲۳، نخستین شماره «مردم برای روشنفکران» و در مدت کوتاهی پس از آن «مردم ماهانه»، (به سردبیری احسان طبری)، «مردم آدینه»‌ و «مردم برای جوانان»، به عنوان ارگان مرکزی سازمان جوانان توده ‌ایران منتشر شد. روزنامه مردم در طول حیاتش پنج بار توقیف شد که آخرین‌بار آن در ۱۴ بهمن‌ماه ۱۳۲۷ (شماره ۴۸۹) ‌بود، اما این روزنامه در ۱۰ مهرماه ۱۳۲۸ مخفیانه آغاز به کار کرد و تا ۱۵ آذرماه ۱۳۳۴ منتشر شد.7
 
5. به سوی آینده
این نشریه به‌عنوان نشریه روزانه صبح تهران در تیراژ بالا از 10 اردیبهشت 1329 تا کودتای 28 مرداد 1332  انتشار یافت. صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول آن محمود ژندی اما گرداننده واقعی‌اش، داوود نوروزی بود. «به سوی آینده» در دوران انتشار حدود صد بار توقیف شد و هربار با تغییر نام و استفاده از مجوز نشریات دیگر اعضای حزب، منتشر می‌شد.8
 
نشریات ارگان‌های وابسته به حزب توده
1. نشریات جوانان
سازمان جوانان حزب توده یکی از سازمان‌های مهم حزب بود که در سال 1322 تأسیس شد. این سازمان چندین نشریه و ارگان جدا از سازمان مرکزی نیز داشت که در ادوار مختلف چاپ و توزیع می‌شد. از سال 1323 تا 1325، نشریه مردم برای جوانان ارگان مرکزی این سازمان بود، اما از سال 1325 روزنامه «رزم» ارگان این سازمان شد. رزم ارگان اصلی و مرکزی سازمان بود که تا سال 1327 به صورت آشکار به فعالیت ادامه داد، اما بعد از آنکه حزب توده غیرقانونی اعلام شد تا سال 1333، مخفیانه و به صورت هفته‌نامه منتشر ‌شد. صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول رزم دکتر فریدون کشاورز بود.9
 
«دانش‌آموز» نشریه سازمان جوانان توده برای دانش‌آموزان، حقیقت پیروز می‌شود، صلح پایدار، آدینه آیندگان و.. برخی از مهم‌ترین نشریات دیگر این سازمان هستند. روزنامه بشر و خورشید صلح هم از روزنامه‌های مربوط به سازمان جوانان بود که توسط جوانان به خصوص دانشجویان منتشر می‌شد. پس از ترور شاه در سال 1327 و ایجاد محدودیت برای حزب توده، سازمان به تغییراتی دست زد و کانون جوانان دموکراتیک را ایجاد کرد. این کانون نیز دارای تشکیلات و ارگان‌هایی بود که نشریه ‌هفتگی «جوانان ایران» اصلی‌ترین ارگان آن به‌شمار می‌آمد.10
 
2. نشریات زنان
سازمان زنان حزب توده در فاصله سال‌های 1323 تا 1326 نشریه‌ای با نام «بیداری ما» را منتشر می‌کرد که زهرا اسکندری صاحب‌امتیاز آن و هما هوشمند راد سردبیر آن بود. مهرانگیز اسکندری و نجمی علوی هم مسئولیت نشر و توزیع مجله را برعهده داشتند. دیری نگذشت که سران حزب توده این تشکیلات را به عنوان فراکسیون حزبی زنان وابسته به حزب توده پذیرفتند. نشریه بیداری ما در دوره‌ای که شمار زنان باسواد هنوز چشمگیر نبود، هزار جلد چاپ و پانصد نفر مشترک داشت. این نشریه در سال 1326 توقیف شد و در سال 1327 دوباره فعالیت خود را آغاز کرد.11
 
3. ظفر نشریه زحمتکشان
این نشریه ارگان شورای مرکزی اتحادیه‌های کارگران و زحمتکشان سازمان حزب کارگری حزب توده در سال‌های 1320-1332 بود. این نشریه از 1 تیر 1323 به‌صورت هفتگی و از اسفند 1323 به‌صورت روزانه منتشر شد. صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول ظفر رضا روستا با نام مستعار ر. رسا بود که به‌عنوان عضو کمیته مرکزی حزب توده دبیر شورای متحده مرکزی بود. ظفر چند بار توقیف شد و به‌جای آن نشریات بشر، شهباز و آتشبار انتشار یافت. پس از غیرقانونی شدن حزب توده و سازمان‌های وابسته به آن در بهمن 1327 ظفر تا شهریور 1333 مخفیانه و هفتگی منتشر می‌شد.12
 
4. شهباز
این نشریه به عنوان ارگان یکی از سازمان‌های وابسته به حزب توده با نام «جمعیت ملی مبارزه با استعمار» از سال 1322 تا 28 مرداد 1332 به‌عنوان روزنامه عصر تهران در تیراژ بالا انتشار یافت. صاحب‌امتیاز و مدیرمسئول این روزنامه رحیم نامور بود.13
 
فرجام سخن
حزب توده در سال‌های 1320 تا 1332 ده‌ها نشریه وابسته به خود داشت؛ علاوه بر اینها، نشریات دیگری نیز داشت که گرچه مستقل به نظر می‌رسیدند، اما زیر نفوذ حزب توده قرار داشتند. در این مقطع از تاریخ ایران به‌ویژه تا پیش از ترور محمدرضا پهلوی در سال 1327، به دلیل سقوط پهلوی اول و بی‌ثباتی حکومت پهلوی دوم، حزب توده فضای گسترده‌ای در اختیار داشت و از این فضا برای نشر و نضج افکار خود آن هم در قالب نشریات کمک گرفت. بررسی نشریات آن مقطع نشان می‌دهد حزب توده تا چه میزان بر فضای مطبوعاتی کشور سایه انداخته بود و نفوذ داشت.
 
پی نوشت:
 
1. یروند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس‌آوری و محسن مدیرشانه‌چی، تهران، نشر مرکز، 1399، ص 254.
2. نامه‌مردم، ش ‌۱۰۰۰، ۱۰ خرداد ۱۳۹۵.
3. یروند آبراهامیان، همان، ص 255.
4. همان، ص 260 .
5. جمعی از پژوهشگران، حزب توده از شکل‌گیری تا فروپاشی (1320-1368)، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1387، ص 529.
6. همان، ص 530.
7. همان‌جا.
8. همان، ص 532.
9. همان، ص 530.
10. نامه مردم، همان.
11. بدر منیر علوی، گزارش هفده‌ماهه تشکیلات زنان، بیداری ما، سال 1، ش 10 (فروردین 1324)، ص 24.
12. جمعی از پژوهشگران، همان، ص 530.
13. همان، ص 532.