پایگاه اطلاعرسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ در غرب ایران کشور عراق به عنوان یکی از همسایههای مهم ایران، که دارای مرزهای طولانی خاکی و آبی با کشورمان است، بازیگری مهم در عرصه بینالمللی و بهویژه منطقهای در تقریبا کمتر از یک سده از عمر خود بوده است. این کشور، که مساحت تقریبیاش یکچهارم ایران است، در رده پنجاهوهشتمین کشور دنیا از حیث مساحت قرار دارد و دارای یکی از بزرگترین منابع و ذخایر نفتی در جهان است. بر طبق آخرین برآوردها، میزان ذخایر نفتی این کشور چیزی نزدیک به 144 میلیارد بشکه است. اهمیت عراق وقتی درک میشود که بدانیم این کشور بعد از عربستان و ایران، سومین کشور در منطقه خاورمیانه دارای بیشترین منابع و ذخایر هیدروکربنی است. این پتانسیل بهویژه با توجه به نیاز امروز جهان به انرژی، عراق را بیش از پیش در کانون توجه قرار میدهد.
[1]
نفت برای عراق آنقدر اهمیت دارد که بخشی از تاریخ این کشور به این طلای سیاه گره خورده است. در واقع جای پای استعمار انگلستان در این کشور برای اولین بار به بهانه نفت است که مشاهده میشود. بر این اساس، در ادامه تلاش شده است تأثیر متغیر و عامل نفت در تاریخ این کشور راهبردی در منطقه خلیج فارس بررسی و نقش استعمارگری قدرتی بزرگ همچون انگلستان در آن روشن شود.
عراق و جنگ جهانی اول
شاید اگر بخواهیم درباره سرآغاز کشف نفت در عراق سخن بگوییم باید به توافقی اشاره کنیم که میان انگلستان و آلمان برای همکاری در مورد استخراج نفت کمی پیش از جنگ جهانی اول بسته شد. در حقیقت پیش از شروع جنگ جهانی اول با توافق انگلستان و آلمان، شرکتهای نفتی این دو کشور در مناطقی از امپراتوری عثمانی بهویژه مناطق ترکنشین شروع به فعالیت در حوزه نفت کردند، اما جنگ جهانی اول وضعیت را کاملا دگرگون کرد و دو کشور رو در روی هم قرار گرفتند.
[2]
در بحبوحه جنگ جهانی اول و درحالیکه متفقین در اقصی نقاط جهان با دول محور در حال نبرد بودند فرانسه و انگلستان بر سر نحوه تقسیم متصرفات پس از جنگ با هم به توافق رسیدند. این توافق که به توافق سایکس ـ پیکو مشهور است و میان وزرای خارجه دو کشور امضا شد به صورت مستقیم به نحوه تقسیم امپراتوری عثمانی میان طرفین اشاره دارد. در این میان یکی از مسائلی که از اهمیت بسیاری برخوردار بود و دو طرف به آن توجه خاصی نشان دادند نحوه تقسیم طلای سیاه در محدوده امپراتوری عثمانی میان طرفین بود. ابتدا توافق شد که نفت عراق و محیط پیرامونی آن برای مدتی میان طرفین تقسیم شود و با توجه به الزامات جنگ، هر دو از این خوان نعمت بهرهمند شوند.
بااینحال انگلستان تاب نیاورد و در سال 1918م بود که وزیر خارجه وقت انگلستان، یعنی آرتور بالفور، بهصراحت درباره آن موضعگیری کرد. وی در جمع نخستوزیران کشورهایی که جزء بریتانیای کبیر بهشمار میآمدند بهصراحت به نقش نفت اشاره و اعلام کرد که انگلستان، یعنی قلب تپنده بریتانیا، باید در امور عراق جایگاه محوری داشته باشد و از نفت آن به عنوان مهمترین منبع راهبردی در جهان حداکثر استفاده را بکند. بدینترتیب بهانه لشکرکشی به عراق برای رهبران بریتانیا فراهم شد. در حقیقت بهرغم تکذیب و انکار لرد کرزن که میگوید نفت دلیلی برای حمله انگلستان به عراق در جنگ جهانی اول نبوده است، شواهد و قرائن حاکی از آن است که نفت عامل مهمی در لشکرکشی انگلستان به عراق در این دوره است. به تعبیری منافع انگلستان در جنگ جهانی اول و نیاز ماشین جنگی این کشور به نفت سبب شد در سال 1918م و در بحبوحه اولین جنگ بزرگ جهانی، دولت انگلستان به موصل لشکر کشد و کنترل مناطق نفتخیز شمالی عراق را بهدست گیرد. بدین ترتیب انگلستان با کنار گذاشتن فرانسه و نادیده گرفتن این کشور روی به تصرف عراق آورد، در این کشور پایگاه نظامی ایجاد کرد و در نهایت اداره امور این کشور را بهدست گرفت.
[3]
در این میان، شواهد، اسناد و مدارک متعددی وجود دارد که این گزاره را تصدیق میکند؛ برای مثال میتوان به نامهای اشاره کرد که وزیر جنگ کابینه انگلستان، یعنی سر مونیکا هنکی، در مراحل نهایی جنگ به وزیر امور خارجه این کشور، یعنی آرتور بالفور، نوشت و در آن بهصراحت به اهمیت نفت در پیروزیهای انگلستان در مدت جنگ اشاره کرد. وی همچنین گفت که حفظ شریان نفت عراق در ردیف اهداف دست اول دولت انگلستان قرار خواهد گرفت. او تأکید کرد که نفت عراق و مناطق پیرامونی آن اهمیت بسیاری برای انگلستان بعد از جنگ دارد. به عبارت صریحتر لندن که قصد داشت خرابیهای ناشی از جنگ جهانی اول را سامان دهد و کشورش را در مسیر توسعه دوباره به پیش راند، به عنوان پیروز جنگ نیاز مبرمی به نفت عراق و مناطق اطراف آن داشت.
[4]
حوادث بعد از جنگ جهانی اول
اما این پایان کار نبود. با پایان یافتن جنگ جهانی اول و پیروزی متفقین، طرفین برای تصمیمگیری درباره مسائل مربوط به جنگ و آینده جهان در ورسای فرانسه دور هم گرد آمدند. یکی از مسائل مطرح در مذاکرات میان فرانسه و انگلستان بحث بر سر نوع رویکرد نسبت به عراق و چگونگی استفاده از نفت این کشور بود. جرج لوید، نخستوزیر بریتانیا، و پیتر کلمانسو، همتای فرانسویاش، درباره این موضوع با هم بحث و جدل کردند و در نهایت رئیسجمهور آمریکا بود که میان طرفین میانجیگری کرد و کوشید چالش میان دو طرف را حل و فصل کند. در پایان طرفین در توافق محرمانه سان ـ رمو، که در سال 1920م امضا شد، موافقت کردند که نفت عراق به انگلستان واگذار شود و در ازای آن شرکت نفت ترکیه و عواید و منافع ناشی از آن به فرانسه برسد.
[5]
نکته جالب اینجاست که خود آمریکاییها بعدا از این توافق شاکی شدند و آن را امپریالیسم آنگلو ـ فرانسوی لقب دادند و خواستار نقشآفرینی آمریکا در منابع نفت عراق گردیدند. در نتیجه منازعه قدرتهای استعمارگر بر سر نحوه تقسیم نفت عراق همچنان ادامه پیدا کرد؛ بهنحوی که روابط انگلستان و آمریکا به سردی گرایید. این روند باعث شد بریتانیا از متحد راهبردی خود دلجویی کند و زمینه همکاری میان طرفین بر سر نحوه تقسیم نفت عراق فراهم شود. بدینترتیب از طرف آمریکا والتر تیاگله، رئیس بزرگترین شرکت نفتی آمریکا، یعنی نیوجرسی، برای تشکیل یک کنسرسیوم با مقامهای لندن، مخفیانه وارد مذاکره شد.
در اکتبر سال 1927م بود که یک تیم تحقیق از بریتانیا موفق شد در حوالی کرکوک عراق منابع عظیم دیگری از نفت عراق را کشف کند و اشتیاق طرفین بهویژه آمریکا را برای مذاکره و رسیدن به نتیجه بیشتر کند. این میدان نفتی، که «میدان خانه» نام داشت، یکی از بزرگترین میدانهای نفتی در جهان بهشمار میآمد و میتوانست سود سرشاری را نصیب قدرتهای استعمارگر کند. در نهایت در جولای سال 1928م بود که طی توافقی که موافقتنامه خط قرمز نام داشت، کنسرسیومی از شرکتهای بریتانیایی و آمریکایی کنترل نفت عراق را بهدست گرفتند و تلاش کردند از این منبع سرشار حداکثر استفاده را ببرند. در این توافق که میان این دو قدرت استعمارگر به امضا رسید بیش از 50 درصد نفت عراق نیز به انگلستان میرسید و این کشور میتوانست از طریق آن اقتصاد خود را مدیریت کند. سهم آمریکا از نفت عراق تقریبا کمتر از 40 درصد بود.
[6]
بدینترتیب نفت به معنای امروزی آن و در حجم گسترده از همین مقطع بود که در عراق تولید و به بازار عرضه شد. در این سال ظاهرا در عراق 2.700 بشکه نفت تولید و بهتدریج روانه بازار مصرف گردید. از این مقطع به بعد بود که نفت عراق با توجه به توان نظامی، فشار سیاسی و نقش شرکتهای خصوصی قدرتهای بزرگ، میانشان تقسیم میشد. در واقع بریتانیا و آمریکا بر اساس میزان قدرتشان، نفت عراق را میان خود تقسیم میکردند و هیچ سهمی برای اعراب محلی قائل نبودند. به تعبیری در این بازه زمانی، نفت عراق میان قدرتهای بزرگ تقسیم میشد و هر چه این قدرت بزرگتر بود سهم بیشتری از نفت عراق نصیبش میشد. در نتیجه درحالیکه بیشتر مردم عراق در فقر و تنگدستی بهسر میبردند، این کالوست گولبنکیان، تاجر ارمنی ـ انگلیسی بود که مدیریت نفت انگلستان در عراق را بر عهده داشت و از این طریق سود سرشاری به جیب زد. او تقریبا 5 درصد از سود حاصل از استخراج منابع نفتی را بهدست میآورد و در نتیجه توانست ثروت هنگفتی را از این راه به دست آورد.
[7]
این روند ادامه داشت تا اینکه در سالهای بعد و بهتدریج با مبارزاتی که علیه سلطه انگلستان و سایر قدرتهای استعمارگر بر سر نفت خاورمیانه شکل گرفت سرانجام ملت عراق توانست نفت خود را ملی کند و بدینترتیب تا حدودی در سود حاصل از استخراج نفت شریک شود. البته این روند تدریجی بود و برای به نتیجه رسیدن هزینه بسیاری برای آن پرداخته شد.
پینوشتها
---------------------------------------------------------
[1] . بررسی وضعیت نفت عراق و پتانسیلهای همکاری این کشور با ایران، مرکز پژوهشهای شورای اسلامی مجلس، معاونت پژوهشهای زیربنایی و امور تولیدی، اسفند 1394، صص 1-2.
[2]. History of Oil in Iraq, in:
https://archive.globalpolicy.org/iraq-conflict-the-historical-background-/36421.
[5]. Alejandro Salamanka, A century of the San Remo Resolution, the agreement that transformed the Middle East, in:
https://atalayar.com/en/blog/century-san-remo-resolution-agreement-transformed-middle-east
[6]. Iraqi Oil: industry evolution and short and medium-term prospects, The Institute for Energy studies, https://www.oxfordenergy.org/wpcms/wp content/uploads/2018/10/Iraqi-Oil-industry-evolution-and-short-and-medium-term-prospects-WPM-79, October 2018, p.2.
[7]. History of Oil in Iraq, Ibid.