پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ از مهم‌ترین حوادثی که باعث ایجاد مخالفت‌های جدی امام خمینی با رژیم پهلوی شد، تصویب کاپیتولاسیون در 3 مرداد 1343 در مجلس سنا بود. این نوشتار به نقش و استراتژی‌های حسنعلی منصور و حامیان او در تصویب و دفاع از این امتیاز برای آمریکا اختصاص یافته است.
 
سنا در خواب
در نتیجه فشارهای آمریکا و امضای قرارداد وین در سال 1340 توسط ایران، حسنعلی منصور که به جای عَلَم به قدرت رسیده بود مأموریت تصویب کاپیتولاسیون را بر عهده گرفت. وی برای این کار در 3 مرداد 1343 درحالی‌که نمایندگان مجلس سنا در تعطیلات تابستانی به‌سر می‌بردند، خواستار تشکیل جلسه فوق‌العاده جهت رسیدگی به لایحه تسهیل وصول مالیات‌ها و لایحه اصلاحی بودجه کشور شد.[1]
 

مراسم سلام رسمی با حضور عده‌ای از نمایندگان دوره چهارم مجلس سنا در کاخ گلستان

شماره آرشیو: 124166-۲۷۵م

 
این جلسه فوق‌العاده تنها با حضور 26 نفر از شصت سناتور، نخست‌وزیر، هیئت دولت و معاون وزارت امور خارجه در ساعت 9:15 صبح تشکیل شد و تا ساعت 11:30 شب ادامه داشت. عمده وقت برای لایحه اصلاح بودجه صرف شد. منصور در مجلس عنوان کرد که بررسی تأسیس سازمان مرکزی آمار را به بعد از تعطیلات مجلس موکول می‌کند. زمانی که سناتورها خسته بودند و قصد رفتن داشتند، منصور تصویب قانون مصونیت رئیس و اعضای هیئت‌های مستشاری نظامی ایالات‌متحده در ایران را خواستار شد. بر اساس این قانون آنان به موجب موافقت‌نامه‌های مربوطه هنگامی که در استخدام دولت شاهنشاهی هستند باید از مصونیت‌ها و معافیت‌های شامل کارمندان اداری و فنی موصوف در بند «واو» ماده اول قرارداد وین، که به امضا رسیده است، برخوردار شوند. سپس حسنعلی منصور برای طرح لایحه تقاضای فوریت کرد و دراین‌باره گفت: «استدعای فوریت می‌کنم برای اینکه بشود امشب، چون یک مطلب کاملا ساده و عادی است، تصویب بشود». شریف‌امامی، رئیس مجلس، نیز در توجیه رسیدگی به لایحه گفت: «البته مقدور هم بود که ما فردا جلسه فوق‌العاده تشکیل بدهیم، ولی چون کار بسیار مختصری است اجازه بفرمایید الان تمامش کنیم». سناتورها نیز که در حالت خواب‌وبیدار بودند پس از نیم ساعت بحث در ساعت 12 شب ماده‌واحده را تصویب کردند.[2]
 
مجلس سنا در مقابل استراتژی اتخاذی منصور مبنی بر بی‌اهمیت جلوه دادن کاپیتولاسیون منفعل شد. تنها عیسی صدیق بود که درباره معافیت بند «واو» ماده اول قرارداد وین توضیح بیشتر خواست. در پاسخ، احمد میرفندرسکی، معاون وزارت امور خارجه، عنوان کرد که با دستگاه‌های مختلف مملکت به این نتیجه رسیده‌اند که اعطای این مصونیت‌ها و این مزایا ضرری برای دولت شاهنشاهی ندارد و معافیت مالیاتی، معافیت مسکن و تغذیه مهم نیست. میرفندرسکی تصویب این قانون را ضرورتی برای تداوم همکاری ایران با دولت آمریکا دانست؛ بنابراین معاون وزارت امور خارجه کاپیتولاسیون را تنها در ردیف یک معافیت مالیاتی معرفی می‌کند و سناتور نیز بدون اینکه بخواهد از متن قرارداد وین آگاه شود، این اظهارات را قبول می‌کند و این نمونه دیگر تلاش دولت برای تصویب این لایحه است.[3]
  
در نقد استراتژی منصور
دولت منصور از همان ابتدا شروع به هموارسازی راه تصویب قانون کاپیتولاسیون کرد. نقد اساسی به استراتژی اتخاذی منصور از جایی آغاز می‌شود که وی از مجلس سنا آن هم در ایام تعطیل تابستانی، تقاضای تشکیل جلسه فوق‌العاده برای رسیدگی به لایحه بودجه کل کشور و لایحه تأسیس مرکز آمار ایران و نیز تصویب دو فقره یادداشت بین وزارت خارجه و سفارت آمریکا می‌کند. منتها صحنه‌آرایی به گونه‌ای انجام می‌شود که سناتورها را تا نیمه‌شب در مجلس سنا نگاه می‌دارند و در شرایط خواب‌وبیداری آنها، بدون اینکه اسمی از کاپیتولاسیون برده شود، نزدیک نیمه‌شب متن یادداشت‌های متبادله، که همان کاپیتولاسیون باشد، از تصویب سنا می‌گذرد. توجه به متن این جلسه فوق‌العاده مجلس سنا نشان‌دهنده توطئه‌ای است که هم دولت و هم گردانندگان مجلس سنا از افشای آن بیم داشتند.[4]
 
احمد میرفندرسکی، معاون وزارت خارجه، با زیرکی خاصی حاضر نشد از لایحه دفاع کند و با اصرار یکی دو سناتور برای توضیح درباره آن، کوشید فقط در حدود گزارش کمیسیون خارجه سنا حرف بزند. به‌هرحال در آن ساعات نزدیک به نیمه‌شب، برای سناتورهای فرتوت، که در شرایط معمولی هم در جلسات سنا به خواب می‌رفتند، آگاهی از آنچه تصویب شد، بعید به نظر می‌رسید. بدین ترتیب در جلسه فوق‌العاده 3 مرداد 1343 که شصت‌وهفتمین جلسه سنا بود به عنوان آخرین موضوع در دستور جلسه، لایحه مربوط به استفاده مستشاران نظامی آمریکا در ایران از مصونیت‌ها و معافیت‌های قرارداد وین مطرح و تصویب شد.[5]
 
نکته جالب در مجلس سنا این است که دکتر صدیق عنوان می‌کند که خوب است آقای معاون وزارت امور خارجه راجع به مطالبی که قید شده است توضیحاتی ارائه دهند؛ همچنین راجع به معافیت‌های مندرج در قرارداد وین توضیحاتی داده شود. آقای میرفندرسکی تأکید می‌کند که آنچه تحت عنوان قرارداد از مجلس سنا گذشته است، ضمیمه‌اش یادداشتی بود که بین وزارت امور خارجه و سفارت ایالات‌متحده آمریکا در تهران مبادله شده بود. بر اساس این یادداشت مستشاران نظامی آمریکایی که در خدمت دولت شاهنشاهی هستند از مزایا و مصونیت‌هایی که طبق قرارداد وین به کارکنان فنی سفارتخانه‌ها تعلق می‌گیرد، برخوردار می­شوند. منصور و میرفندرسکی تلاش می‌کردند وانمود کنند که اعطای این مصونیت‌ها و مزایا ضرری برای دولت شاهنشاهی ندارد و معافیت مالیاتی است که از حقوق آنها مالیات گرفته نشود یا برای مسکن و تغذیه معافیت داشته باشند. آنها تأکید می‌کنند که «این نظر چیزی نیست که ما تنها کرده باشیم، دولت‌های دیگر هم کرده‌اند. دولت ترکیه هم کرده، دولت یونان هم کرده، این مستلزم همکاری است که ما با دولت آمریکا داریم».[6]
 
دفاع فاقد اقناع
رژیم و حامیان کاپیتولاسیون بسیار تلاش کردند خبر آنچه اتفاق افتاده است به عموم مردم نرسد، اما چنین نشد و امام خمینی موضع‌گیری بسیار تندی نسبت به فعالیت رژیم پهلوی داشت. به دنبال نطق و اعلامیه حضرت امام، مردم به اعتراض دست زدند و روحانیان شهرها طی نامه و تلگراف و طومار خواستار لغو فوری کاپیتولاسیون شدند. نطق و حرکت امام در مخالفت با این لایحه، رژیم را به عکس‌العمل وادار کرد و در اولین اقدام، حسنعلی منصور در مصاحبه‌ای مطبوعاتی و سخنرانی در مجلس سنا در 9 آبان 1343 سعی کرد تصویب کاپیتولاسیون را همانند آنچه در مقابل نمایندگان سنا انجام داده بود، بی‌اهمیت جلوه دهد. منصور همان ادعاهای مطرح‌شده در مجلس سنا مبنی بر اینکه این قضیه تنها به ایران اختصاص ندارد و کشورهای مختلفی که آمریکا در آنها حضور داشته است نیز چنین امتیازی به آمریکا داده‌اند، دوباره مطرح کرد. وی می‌کوشید مصونیت‌های داده‌شد را ناچیز و دامنه آن را محدود جلوه دهد؛ به‌گونه‌ای که عمدتا درباره معافیت‌های مالیاتی و امتیازهای اقتصادی صحبت کرد و مصونیت را شامل اعمال خارج از حین انجام‌وظیفه ندانست. منصور تأکید کرد که این مصونیت خانواده و بستگان مستشاران را نیز شامل نمی‌شود و اضافه کرد این لایحه کوچک‌ترین زیانی به حقوق ملت ایران نمی‌رساند؛ همچنین کشورهای دیگر نیز برای تقویت نیروی دفاعی خود از این لایحه استفاده می‌کنند. در نهایت نیز تهدید کرد که در صورت ادامه مخالفت‌ها، دولت و مجلس با مخالفان برخورد خواهند کرد.[7]
 

حسنعلی منصور در حال سخنرانی

شماره آرشیو:‌7647-۲۸۸م

 
منصور در مقابل مجلس سنا عنوان کرد که از چند روز گذشته مسائلی به‌وجود آمده است که بسیار تأسف‌انگیز است. او دوباره دفاعیات خود را تکرار کرد. وی به ماهیت ماجرا، یعنی نقض استقلال کشور که مورد تأکید امام خمینی بود، نمی‌توانست پاسخ دهد و تنها به فراگیری کاپیتولاسیون بسنده کرد. منصور تأکید کرد که چندی پیش طی لایحه‌‌ای مصونیت سیاسی به عده‌ای از مستشاران نظامی آمریکا اعطا شد که تنها و خاص این مملکت نیست. وی در مقابل سناتورها ادامه داد که در کشورهای همسایه نیز سابقه دارد و اعتراض‌های شکل‌گرفته در جامعه را دور از شأن این ملت و مملکت دانست. وی دغدغه ملت ایران مبنی بر خدشه وارد شدن بر استقلال آنان را اشاعه اکاذیب دانست؛ همچنین با بازنمایی کاپیتولاسیون به عنوان «دادن مصونیت سیاسی به چند مستشار نظامی» و تکرار اینکه «کوچک‌ترین زیانی به حقوق ملت ایران نمی‌رساند.» سعی در کوچک شمردن کاپیتولاسیون داشت. این در حالی بود که امام خمینی از حقانیت ملت ایران در راه مبارزه با استعمار و کشورهای غربی در جهت حفظ استقلال به مبارزه با کاپیتولاسیون پرداخت و منصور پاسخی برای این نقد جدی نتوانست مطرح کند.[8]
 
فشرده سخن
کاپیتولاسیون یا سپردن حق رسیدگی قضایی به جرائم اتباع و شهروندان یک کشور خارجی به نماینده حقوقی آن کشور در دوره محمدرضا پهلوی به آمریکایی‌ها داده شد. با توجه به مبارزه دیرینه جامعه ایران با استعمار و تلاش برای استقلال سیاسی، جامعه نمی‌توانست این قانون را بپذیرد. در چنین شرایطی منصور تلاش کرد با کوچک جلوه دادن کاپیتولاسیون در مقابل مجلس سنا، آن را به تصویب برساند. اگرچه سفارت آمریکا نیز در این مسیر به منصور کمک کرد، اما منصور نتوانست پاسخ اساسی به نقد جدی امام خمینی مبنی بر خدشه وارد شدن به استقلال ایران و ایرانی دهد.

پی‌نوشت‌ها