پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ آخرین دوره مجلس شورای ملی، دوره بیست‌وچهارم بود که انتخابات آن در سال 1354 برگزار شد. این مجلس ظاهرا به دلیل آنکه آخرین مجلس شورای ملی بود، معروف شد، اما در کنار این موضوع، عواملی همچون دخالت گسترده ساواک در انتخاب اعضا و نیز شکل‌گیری حزب رستاخیز و نقش آن در این مجلس، باعث شد این مجلس، جنجالی شود. با توجه به این موضوع، در این مطلب ضمن نگاه مختصر به این انتخابات، مداخله ساواک و نیز تأثیر نتایج این انتخابات بر معادلات سیاسی کشور بررسی شده است.
 
مجلس شورای ملی: تأسیس آن و شرایط کشور
انتخابات مجلس بیست‌وچهارم در شهریور 1354 آغاز شد. در این مجلس نیز مانند سایر مجلس‌ها، 268 نماینده کرسی‌های مجلس را تصاحب کردند. این مجلس بیش از سایر مجلس‌ها نمایشی بود. البته نمایشی بودن مجلس، بعد از مجلس هجدهم ویژگی مسجل تمامی مجلس‌های ایران شده بود. درواقع بعد از مجلس هجدهم، این نهاد به ابزاری برای بررسی جزئیات کم‌اهمیت و اجرای منویات شاه تبدیل شد. بر این اساس، «مجلس به عنوان مهر پلاستیکی شاه عمل می‌کرد. انتخابات حالت نمایشی بیش نداشت، ولی همه به دلیل امتیازات نمایندگی مایل به شرکت در انتخابات بودند؛ چون این موضوع می‌توانست سبب پیدایش شهرت محلی شود و علاوه بر این شخص را به تهران یعنی محل عمل می‌رساند که با توجه صحیح افراد مناسب، نماینده می‌تواند در صورت پایان دوره نمایندگی‌اش به موقعیت‌های مهم دولتی و تجاری دست یابد».[1]
 
بااین‌حال به باور برخی افراد، محمدرضا پهلوی با انتخابات بیست‌وچهارم درصدد بود یک حکومت پارلمانی قوی ایجاد کند، اما تحلیلی واقع‌بینانه از کارنامه مجالس بیست‌ویکم تا بیست‌وچهارم نشان می‌دهد که این امر بلاتکلیفی و دست و پازدن بیهوده‌ای است برای استقرار آنچه سال‌ها قشرها و طبقات مختلف مردم با عنوان عدالت‌خواهی و مشروطه‌طلبی مطرح می‌کردند.[2] بنابراین دست و پا زدن‌های شاه برای عملکرد مثبت در این مجلس نیز به جایی نرسید. البته عوامل متعددی وجود داشت که مانع از پیدایش و تکامل حکومت پارلمانی و قدرتمندی نمایندگان در ادوار مختلف قانون‌گذاری می‌شد. از میان این عوامل آنچه اهمیت بسیار دارد ناکارآمدی و گسست شدید مجلس بیست‌وچهارم از مردم و مداخله بیش از حد شاه و عوامل حکومت از جمله ساواک در امور مجلس است.
 
رستاخیز و مداخله ساواک در انتخابات مجلس بیست‌وچهارم
انتخابات بیست‌وچهارمین دوره مجلس با شکل‌گیری یک حزب جدید به نام «حزب رستاخیز ملت ایران»، کار خود را آغاز کرد. با این انتخابات، چهره‌های جدیدی که از حزب جدید و رفراندم شاه پشتیبانی می‌کردند، وارد مجلس شدند. محمدرضا پهلوی با این کار قدرت مستقلی را که مربوط به فرد فرد نمایندگان می‌شد در حیطه قدرت خود قرار داد.[3] اما وظیفه مداخله مستقیم در امور مجلس را ساواک برعهده داشت.
  
گزارش‌های متعددی از دخالت ساواک در انتخابات مجلس شورای ملی موجود است که در اسناد و منابع مختلف به آن اشاره شده است. یکی از این گزارش‌ها در خاطرات اسدالله علم منعکس شده است که در آن علم اشاره می‌کند اسامی نمایندگان قبل از انتخابات دستچین می‌شود؛ سپس سر از صندوق‌های رأی درمی‌آورند. این مداخله در انتخاب دوره بیست‌وچهارم نیز مشاهده می‌شود. براساس اسناد، «در انتخابات این دوره نامزدهای نمایندگی، زیر نظر ساواک و تأیید رئیس اطلاعات شاه، سپهبد حسین فردوست انتخاب شدند. برای هر یک از کرسی‌های مجلس، چند تن نامزد شده بودند که همه آنها را شوراهای استانی حزب رستاخیز و مقامات امنیتی تأیید کرده بودند. بیش از ده‌هزار تن خود را نامزد 268 کرسی مجلس شورا و 30 کرسی سنا کرده بودند. صلاحیت 841 تن از این عده که از غربال ساواک گذشته بودند، برای مبارزه انتخاباتی تأیید شد. هیچ نماینده‌ای اجازه زیر سؤال کشیدن موضوع نفت، سیاست خارجی و انقلاب شاه و مردم را نداشت».[4]
 
ساواک علاوه بر اعمال فیلتر بر انتخاب نمایندگان، از ترفندها و تقلبات گسترده دیگری نیز برای اعمال نفوذ خود استفاده می‌کرد. یکی از این ترفندها، اجبار مردم به عضویت در حزب رستاخیز و نیز شرکت در انتخابات بود. ساواک درصدد بود از این طریق، آمار شرکت‌کنندگان در انتخابات را بالا نشان دهد. علاوه بر این «شایعات فراوانی نیز درباره تبعات سوء عدم حضور در پای صندوق‌های رأی و مهر خوردن شناسنامه‌های مردم، منتشر می‌شد. ساواک برای کشانیدن مردم به پای صندوق‌های رأی از هیچ روشی فروگذار نکرد. ساواک در موارد متعدد در تأیید صلاحیت کاندیداهای انتخابات مجلس بیست‌وچهارم شورای ملی، عمدتا به خواست برخی رجال و کارگزاران درجه اول نظیر اسدالله علم و اشرف پهلوی عمل می‌کرد».[5] بر این اساس، پس از پایان برگزاری انتخابات و آغاز فعالیت بیست‌وچهارمین مجلس شورای ملی دوره، ساواک با نفوذ بر نمایندگان، دامنه دخالت‌های خود بر نمایندگان را افزایش داد.
 

شماره آرشیو: 5507-۴ع

 
دامنه دخالت‌های ساواک و تقلبات گسترده در انتخابات به حدی بود که اسناد وابسته به غرب نیز به طور صریح به آن اشاره کرده‌اند. در یکی از اسناد درباره این موضوع آمده است: «خیلی مشکل می‌توان تصور کرد که نیروهای سنتی (محلی) اغلب در انتخابات نفوذ نداشته باشد. در بعضی نقاط شخصیت‌های برجسته‌ای که توسط کمیته محلی معرفی نمی‌شدند به تلخی به ستاد حزب شکایت می‌کردند و به آنها گفته می‌شد که قسمت کمیته اجرایی حزب، بایستی انتخاب نهایی را انجام دهد. حداقل در یک مورد نماینده‌ای که به وسیله کمیته محلی، معرفی نشده بود در انتخابات برنده شد. ساواک و کمیته امنیتی، شناسایی کاندیداهای پیشنهادشده را به عهده داشتند. چنین گزارش شده که ساواک به ترتیب کاندیداهای دلخواهش را توصیه می‌کرده است».[6]
 
اسناد همچنین حکایت از این داشتند که لااقل 10 درصد انتخابات از طریق نفوذ علم، وزیر دربار، «دستکاری» شده بود. در همین گزارش آمده است: «به‌هرحال، تغییر در روند انتخاباتی، هیچ‌گاه این واقعیت را تغییر نمی‌دهد که پارلمان هیئتی است فاقد نفوذ در فرمول‌بندی و اجرای سیاست‌ها و تنها به صورت یک «مهر پلاستیکی» عمل می‌کند».[7] در نهایت دخالت‌های ساواک به انتخاباتی فرمایشی منجر شد که طی آن مانند ادوار گذشته، نمایندگانی دستچین‌شده روی کار آمدند. این انتخابات از نظر سیاسی، تأثیر گسترده‌ای بر فضای کشور و رابطه حکومت و مردم داشت.
 
نتایج انتخابات دوره بیست‌وچهارم مجلس شورای ملی
برخلاف تصورات و انتظارات شاه و حکومت، انتخابات مجلس بیست‌وچهارم هیچ‌گونه دستاورد مثبتی نداشت. این مجلس حتی انتقادات و اعتراض‌های بسیاری از مردم و حتی طرفداران حکومت را نیز به دنبال داشت. به‌رغم تمام تبلیغاتی که در این انتخابات انجام شد، مخالفان سیاسی به انتقاد گسترده از آن پرداختند و «از مجلس تحت عنوان دفتر ساواک یاد شد. در واپسین روزهای عمر حکومت پهلوی در سال 1357 به‌تدریج نمایندگانی از مجلس شورای ملی جسارت یافته و بدون اعتنا به تهدیدات ساواک به انتقاد از حکومت و دولت پرداخته و به سیاست‌های ساواک انتقاد کردند».[8]
 
انتخابات دوره بیست‌وچهارم مجلس شورای ملی همچنین به دوره رستاخیز نیز معروف شد. علت این معروفیت نیز به دلیل نقش و وزن حزب رستاخیز در انتخابات است که نارضایتی مردم از انتخابات و حکومت را چند برابر کرد. اعتراض‌های عمومی با موضوع انتقاد به امور اقتصادی و معیشتی افزایش می‌یافت؛ چراکه هزینه زندگی نسبت به دو سال قبل از آن 50 درصد افزایش یافته بود و بحران مسکن در سراسر کشور همراه با نامتعادل بودن درآمدها در بین طبقات مختلف و صحبت‌های درگوشی از اعمال خاندان سلطنتی و نزدیکان شاه سبب افزایش نارضایتی شده بود. در تمام این مدت، سخنرانی‌های امام خمینی که به حال تبعید در نجف اشرف حضور داشتند، تکثیر می‌شد و به گوش مردم می‌رسید. نارضایتی مردم به‌تدریج شاه را به اندیشه انداخت که راهی برای ترضیه خاطر مردم فراهم کند.[9]
 

 

سخن نهایی
بسیاری از تحلیلگران معتقدند مجلس بیست‌وچهارم و روند نمایشی آن، کاتالیزوری برای تحقق انقلاب اسلامی بود. به بیانی دیگر، روند دخالت ساواک و نیز تشکیل حزب رستاخیز در تسریع پیروزی انقلاب اسلامی بسیار تأثیرگذار بود. اما واقعیت آن است که پیروزی انقلاب اسلامی متأثر از عوامل مختلفی بود که مجلس بیست‌وچهارم و انتخابات آن تنها یکی از آن دلایل بود. درواقع انتخابات مجلس بیست‌وچهارم را نمی‌توان از انتخابات دوره‌های پیش از آن جدا دانست. این مجلس نیز بخشی از ناکارآمدی سیستم سیاسی و ساخت مطلقه حکومت پهلوی دوم بود که در کنار سایر عوامل به افزایش نارضایتی مردم منجر شد. 
   
پی‌نوشت‌ها: