محمدرضا پهلوی در سخنان خود، هدف از تأسیس سازمان را اهداف نظارتی می‌دانست، اما در واقعیت هدف از تأسیس سازمان، مسائل دیگری بود و گذشت زمان نشان داد که اهداف وی به‌رغم برخی ادعاها، عوامل دیگری اعم از عوامل سیاسی بوده است

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ اکثر تحلیلگران حکومت پهلوی دوم را حکومتی خودکامه و دیکتاتوری می‌دانند. بی‌شک یکی از مشخصه‌های این حکومت در کنار خفقان سیاسی، وجود فساد اداری و اقتصادی در تمام ارکان حکومتی بود. این موضوع برای محمدرضا پهلوی کاملا آشکار بود و در برخی از برهه‌ها وی تلاش‌هایی نیز برای رفع برخی از وجوه فساد انجام داد. یکی از این تلاش‌ها برای برون‌رفت از فساد، تشکیل سازمان بازرسی شاهنشاهی بود. این سازمان با اهداف مشخص برای از بین بردن فساد تشکیل شد، اما در عمل در خدمت شاه بود و هیچ‌گاه نتوانست اهداف واقعی خود را محقق کند. اهداف این سازمان، رؤسای آن و کارهایی که سازمان انجام داد موضوعی است که در این نوشته بررسی شده است.
 
سازمان بازرسی شاهنشاهی چه زمانی تأسیس شد؟
درباره زمان تأسیس سازمان بازرسی شاهنشاهی برخی از منابع به سال 1337 اشاره کرده و برخی از منابع نیز این تاریخ را مربوط به سال 1347 دانسته‌اند. جالب است بدانید که هر دو تاریخ درست است؛ زیرا سازمان یادشده ابتدا در سال 1337 تشکیل شد و تا سال 1342 نیز به فعالیت خود ادامه داد، اما اوایل دهه 1340 به دلیل ناکارآمدی منحل شد و وقفه‌ای کوتاه در روند کار آن به‌وجود آمد. این سازمان مجددا در سال 1347 فعالیت خود را از سر گرفت و به عبارتی مجددا تأسیس شد.
 
سازمان بازرسی شاهنشاهی چرا تأسیس شد؟
سازمان بازرسی شاهنشاهی در واقع تشکیلاتی اطلاعاتی و نظارتی با اهدافی خاص بود. با همین تعریف کوتاه می‌توان فهمید که این سازمان با اهداف نظارتی و اطلاعاتی تشکیل شده بود. طبق تعاریف و اساسنامه سازمان، هدف از نظارت و کنترل، نظارت بر افراد و سازمان‌های اقتصادی و اداری فاسد و شناسایی مفسدان بود. فکر تأسیس این سازمان دقیقا چند سال بعد از کودتای 28 مرداد 1332 شکل گرفت. کودتای 1332 گذشته از آنکه باعث شکل‌گیری حکومت دیکتاتوری پهلوی دوم شد، موجی از نارضایتی را نیز از حکومت و ایادی وابسته به آن به‌وجود آورد. در این شرایط، فساد اداری و اقتصادی نیز بر دامنه نارضایتی‌ها افزود و باعث شد حکومت بیش از پیش نگران اوج گرفتن نارضایتی‌ها شود. البته پیش از محمدرضا پهلوی، آمریکا موضوع افزایش نارضایتی‌ها را جدی گرفته بود. در این شرایط، راه‌حل مقابله با گسترش فساد اداری و اقتصادی سازمان‌ها و نهادهای حکومتی، تأسیس سازمان بازرسی شاهنشاهی بود. سازمان با این اهداف کار خود را آغاز کرد و تقریبا تا اواخر عمر حکومت پهلوی نیز به فعالیت خود ادامه داد.
 
اقدامات و کارکردهای سازمان بازرسی شاهنشاهی
گفته شده است که محمدرضا پهلوی در سخنان خود، هدف از تأسیس سازمان را اهداف نظارتی می‌دانست، اما در واقعیت هدف از تأسیس سازمان، مسائل دیگری بود و گذشت زمان نشان داد که اهداف شاه به رغم برخی از ادعاهای دروغین، عوامل دیگری اعم از عوامل سیاسی بوده است. مهم‌ترین اقدام و کارکرد سازمان را می‌توان شناسایی مخالفان حکومت دانست. در واقع یکی از کارکردهای مهم سازمان بازرسی شاهنشاهی که هیچ‌گاه بنا بر مصالح سیاسی به آن اشاره نشد، شناسایی مخالفان حکومت از جناح‌های مختلف بود. بر این اساس سازمان بازرسی وظیفه داشت تا با کار کنترل و نظارت دقیق بر ارکان مختلف حکومت، به‌ویژه نیروهای نظامی، از بروز نارضایتی و نیز شکل‌گیری توطئه کودتا جلوگیری کند. این سازمان وسیله‌ای خصوصی در دست محمدرضا پهلوی بود تا تمامی سازمان‌های دولتی را مرتب یا نوبه‌ای به واسطه مأموران و بازرسان آموزش‌دیده، مورد بازدید و بازرسی قرار دهد.[1]
 
آیا سازمان بازرسی سازمان موفقی بود؟
پاسخ به طور قاطع و صریح این است که سازمان به هیچ‌وجه نتوانست ادعاهای مطرح‌شده توسط شاه و حکومت را محقق کند و در حل مشکلات پایان‌ناپذیر، که دامنگیر دوایر دولتی و حکومتی بود، گام جدی بردارد؛ همچنان که تشکیل سازمان مشابه دیگری (کمیسیون شاهنشاهی) در اواخر دوره نخست‌وزیری هویدا به ریاست نصرت‌الله معینیان و مدیریت فردوست برای بررسی، ریشه‌یابی و حل مشکلات عدیده دوایر دولتی و حکومتی جز رسواتر ساختن هرچه بیشتر مجموعه حاکمیت ثمر دیگری برای حکومت نداشت.[2] بنابراین ناکارآمدی سازمان باعث شد وقتی دکتر علی امینی در سال 1340 به ضرب و زور آمریکایی‌ها به مسند صدرالوزرایی تکیه زد در مسیر اجرای برنامه‌های اصلاحی خود بساط این سازمان را از میان بردارد تا به ادعای خود از حیف و میل سرمایه‌های عمومی جلوگیری کند.[3]
 
چرا سازمان نتوانست اهداف خود را محقق کند؟
دلایل ناکامی سازمان بازرسی شاهنشاهی متعدد است. برخی از این عوامل عبارت‌اند از:
 
1. تأسیس سازمان به دلیل اجبار بیرونی:
یکی از دلایل مهم شکست سازمان بازرسی شاهنشاهی در تحقق اهداف ترسیمی، فشار بیرونی برای تأسیس آن بود. منظور از فشار بیرونی این است که محمدرضا پهلوی تحت تأثیر آمریکا و اجبار این کشور به تأسیس سازمان و اصلاحات اداری دست زد. در واقع به دنبال انتقادات آمریکا از ایران مبنی بر وجود فساد گسترده، شاه مجبور شد این سازمان را تأسیس کند. البته شایان ذکر است که آمریکا نیز اهداف خاص خود را در این زمینه داشت و به‌خوبی آگاه بود که نارضایتی مردمی می‌تواند منافع این کشور را با خطر مواجه سازد؛ بنابراین دلایل تأسیس سازمان برگرفته از تمایلات واقعی محمدرضا پهلوی برای اصلاحات نبود.
 
2. سیاسی بودن سازمان بازرسی شاهنشاهی:
موضوع دیگری که در شکست سازمان تأثیر بسیار داشت نفوذ ملاحظات سیاسی در بدنه سازمان بود. بر این اساس، سازمان بازرسی چشم و گوش اختصاصی شاه در قبال عملکرد دستگاه‌های حکومتی به‌شمار می‌آمد[4] و موظف بود مخالفان او را شناسایی کند؛ چنان‌که بر اساس اسناد و منابع، این دستگاه‌ها ارتباط تنگاتنگی با دستگاه‌های اطلاعاتی ـ امنیتی و نظامی آمریکا، انگلیس و رژیم غاصب اسرائیل داشتند تا بدین گونه حتی مخالفان خارج از کشور رژیم را شناسایی و مجازات کنند. این وجه از سرکوب، عمده‌ترین راه سرکوب مخالفان بود؛ به‌طوری که در این سال‌ها نه تنها گروه‌های مبارز شناخته‌شده، بلکه بسیاری از سیاستمداران معروف و خانواده‌های مرفه و روشنفکران تحت تعقیب قرار داشتند.[5] 
 
3. ماهیت انتقادناپذیر حکومت:
انتقادناپذیر بودن محمدرضا پهلوی از عوامل دیگری بود که مانع از موفقیت سازمان شد؛ چنان‌که گفته شده است گزارش‌های سازمان بازرسی شاهنشاهی مستقیم به دست شاه می‌رسید، اما ازآنجاکه وی میلی به شنیدن گزارش‌‎های منفی و انتقادی نداشت، بعد از مدتی گزارش‌ها را سانسور و کانالیزه‌شده در اختیارش قرار می‌دادند. البته این کار فقط بر گزارش‌های سازمان بازرسی اعمال نمی‌شد، بلکه تمامی سازمان‌ها و مراکز اطلاعاتی از ارسال گزارش‌های منفی احتراز می‌کردند؛ در نتیجه کارایی چنین سازمان‌هایی تا حد پرونده‌سازی برای یکدیگر نزول کرد.[6]
 
4. درگیر شدن سازمان در فسادهای مالی و سیاسی:
فاسد شدن سازمان بازرسی شاهنشاهی از عوامل دیگری است که در شکست این سازمان و ناکامی آن بسیار تأثیرگذار بود. در واقع سازمانی که قرار بود ابزاری برای مقابله با فساد باشد، خود به سازمانی فاسد تبدیل شد. در یک نمونه می‌توان به یکی از گزارش‌های ساواک اشاره کرد. در این گزارش، که به واپسین دوره دبیرکلی خسروانی بر حزب ایران نوین مربوط است، به‌شدت نسبت به گسترش فساد مالی بی‌سابقه در میان رهبران حزب و وزرای کابینه حزبی ابراز نگرانی شده است و آنان به قشون مهاجمی تشبیه شده‌اند که در کشور بیگانه‌ای وارد شده و به چپاول دامنه‌دار اموال و ثروت عمومی مشغول‌اند.[7] در این گزارش از سازمان بازرسی شاهنشاهی نیز به عنوان سازمانی یاد شده است که کاملا با سوءاستفاده‌چیان در رأس دولت و حزب ایران نوین هم‌کاسه شده است.
 
اعضا و رؤسای سازمان بازرسی شاهنشاهی چه کسانی بودند؟
اولین رئیس سازمان بازرسی شاهنشاهی سپهبد مرتضی یزدان‌پناه بود. یزدان‌پناه تقریبا ریاستی طولانی‌مدت بر سازمان داشت. او در اوایل دهه 1350 جای خود را به حسین فردوست داد. درباره اعضای سازمان نیز باید گفت بیشتر اعضا از نظامی‌ها بودند؛ چنان‌که گفته می‌شد که حدود دویست تن از افراد و درجه‌داران در سازمان بازرسی شاهنشاهی عضویت داشتند.[8]
 

مرتضی یزدان‌پناه با لباس رسمی نظامی‌
شماره آرشیو: 3086-1ع