تاریخ معاصر - زنان انقلابی که به بنده کشیده شدند

زندانیان سیاسی زن در دوره نهضت اسلامی امام خمینی؛

در کتاب «داد و بی‌‌داد» ویدا حاجبی و کتاب «خاطرات مرضیه حدیدچی»، دوگانه مبارزه دیده می‌‌شود: از یک‌طرف، زنان چپی با آرمان و اهداف متناقض با دیگران، در پی مبارزه با حکومت شاه قرار داشتند؛ و از طرف دیگر، زنان مبارز انقلابی در پی برپایی حکومت حق و عدالت که به زعامت امام خمینی(ره) رهبری می‌‌شد، همواره طعم زندان، ‌شکنجه، و مرگ را می‌‌چشیدند

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ در دهه 1350 و در آستانه انقلاب اسلامی ایران، زنان به‌‌عنوان بخش مهمی از جامعه، در تحولات سیاسی و اجتماعی حضور فعالی داشتند. آنان در مبارزات علیه رژیم پهلوی شرکت می‌کردند و به علت فعالیت‌های سیاسی‌شان، از زندان و سرکوب‌های رژیم نیز بی‌نصیب نماندند. علاقه آنان به انقلاب اسلامی و رهبری امام خمینی و تأثیرگذار بودن بر تغییرات اجتماعی، از جنبه‌های مهم تاریخ این دوران است. این جستار بر آن است گوشه‌‌ای از چرایی و چگونگی وضعیت زنان انقلابی را که در آستانه انقلاب اسلامی به بند کشیده شده‌‌اند تبیین و واکاوی کند.

زمینه‌‌های فکری زندانیان سیاسی؛ مقاومت زنان
در سال‌های پیش از انقلاب اسلامی، فشارهای سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بسیاری بر زنان ایرانی وارد شد. رژیم پهلوی با شیوه‌های سختگیرانه‌ای مانند سرکوب آزادی‌های سیاسی، افزایش غرب‌گرایی و الگوهای فرهنگی برآمده از آن، رودرروی مردم و به‌ویژه زنان قرار گرفت. بعضی از زنان این فشارها را تحمل نکردند و به جنبش‌های سیاسی و فرهنگی پیوستند. آنان با مطالعه و بررسی آثار اسلامی و تفکر دینی، به این نتیجه رسیدند که تغییرات اساسی در جامعه نیازمند بازگشت به «اصول اسلامی» است. پیشینه تحصیلی و خانوادگی این دسته از زنان حکایت از آن دارد که آنها یا برآمده از خانواده مذهبی بودند یا از راهنمایی و آموزش روحانیان آگاه به زمان و متصل به نهضت انقلابی امام خمینی(ره) بهره برده بودند؛ برای نمونه مرضیه حدیدچی (دباغ)، که در راه مکتب امام خمینی و مبارزه علیه حکومت پهلوی گام برداشت و مدت‌‌های زیادی همراه فرزندش، رضوانه، در زندان کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک در بند بود، در نزد آقایان کمال مرتضوی، شیخ علی آقا انصاری و شهید آیت‌‌الله سیدمحمدرضا سعیدی علوم دینی و صرف و نحو را فراگرفته بود.[1]

شاید این مطالب برای شما هم جالب باشد:

روایت اسناد از وضعیت زنان در جامعه ایرانِ دوره پهلوی

قرنطینه اجباری برای پرهیز از آلودگی فرهنگی

کشف حجاب؛ امنیت‌زدایی از جامعه

تأثیر امام خمینی(ره) در مبارزه فعالان سیاسی زن
امام خمینی، رهبر انقلاب اسلامی، سهم اصلی را در بسیج مردم و به‌ویژه زنان داشتند. ایشان با ارائه دیدگاه‌های اسلامی و انتقاد از ظلم و فساد رژیم، الهام‌بخش بسیاری از زنان شدند. خطابه‌‌ها و همچنین پیام‌های امام به مناسبت‌های مختلف، اغلب حاوی دعوت به مبارزه علیه ظلم و تبعیض بود. امام خمینی به نسل جوان و زنان امید می‌دادند که می‌توانند با اتحاد و همبستگی وضع موجود را اصلاح کنند. ایشان همچنین بر اهمیت حضور زنان در عرصه‌های سیاسی و اجتماعی تأکید و آنان را به مبارزه علیه رژیم دعوت می‌کردند. زنان انقلابی نیز به پیروی از رهبر انقلاب همواره از هر فرصتی برای سخنرانی و افشای چهره ظالمانه رژیم ستمشاهی بهره می‌بردند؛ برای نمونه پس از تبعید امام خمینی به عراق و شهادت بسیاری از یاران ایشان در زندان‌‌های رژیم، زنان نیز به تکاپو افتادند و در کنار مردان، به فراگیری فعالیت‌های نظامی و چریکی، به‌ویژه در سوریه و لبنان روی آوردند. مرضیه دباغ یکی از افرادی بود که پس از خروج از کشور در سال 1353 در لبنان و در کنار امام موسی صدر و شهید چمران حضور داشت و زنان مبارز و سیاسی گوناگونی که با منش‌‌ها و بینش‌‌های مختلف و اهدافی متفاوت به لبنان و سوریه می‌‌آمدند، زیر نظر وی آموزش‌‌های نظامی را فرا می‌گرفتند.[2]

بانو مرضیه دباغ در دوره فرماندهی سپاه پاسداران همدان

تراز زن مسلمان انقلابی؛ متعهد به احکام اسلام
زنان مسلمان انقلابی به زنانِ متعهد به احکام اسلامی گفته می‌شود که با اعتقاد به دین و ارزش‌های اسلامی، در مبارزات سیاسی شرکت کردند. این زنان می‌خواستند که نشان دهند دین اسلامی نه تنها مانع فعالیت‌های سیاسی زنان نیست، بلکه زمینه مناسبی را برای حضور آنان در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی فراهم می‌کند. زن مسلمان انقلابی، با حجاب اسلامی، در خیابان‌ها و تظاهرات شرکت می‌کرد و به عنوان نماد مقاومت و پایداری، در کنار مردان می‌ایستاد. زنانی که هم در بندهای ظالمانه حکومت پهلوی در برابر چپی‌‌ها و کمونیست‌‌ها از برنامه‌‌ها و نظریات امام، به‌ویژه نظریه ولایت فقیه دفاع می‌‌کردند و همچنین در اعتراض به دستگیری و فشار بر زندانیان سیاسی و حمایت از آنان، در کشورهای اروپایی به تظاهرات و اعتصاب غذا دست می‌‌زدند.

حجت‌‌الاسلام محمدسعید بهمن‌‌پور دراین‌باره گفته است: «شهید محمد منتظری برای اعتراض و جلب افکار عمومی جهانیان، طی برنامه‌‌ای منظم در مهرماه سال 1356 اعتصاب غذای گسترده‌‌ای را در کلیسای قدیمی "سن موری" در محله چهارم پاریس تشکیل داد».[3] در این اعتصاب، که سردار یوسف فروتن، یکی از دانشجویان خارج از کشور و عضو اتحادیه انجمن‌‌های اسلامی اروپا، حضور داشت، از حضور چادریِ یک زن در جمع اعتصاب‌‌کنندگان می‌‌گوید. حضور وی با چادر به مثابه نماد و الگوی زن مسلمان، برای خیلی‌‌ها الگوی خوبی به‌شمار می‌‌آمد؛ چراکه به‌‌نوعی نشانه مرزبندی‌‌ و اعتقادات مذهبی است. فروتن شجاعت و خصلت مبارزه و حضور یک زن با این شرایط را «شبیه حضور حضرت زینب(س) در صحرای کربلا» می‌‌داند.[4] آن زن کسی نبود جز مرضیه حدیدچی از یاران انقلابی حضرت امام.

موانع سلبی آزادی سیاسی؛ زندان و سرکوب در حکومت پهلوی
در دوران نهضت اسلامی امام خمینی، بسیاری از زنان به خاطر فعالیت‌های سیاسی بازداشت شدند و به زندان افتادند. آنها در زندان‌ها با شرایط سخت و غیرانسانی مواجه بودند. برخی از زنان، با وجود فشارهای جسمی و روحی شدید و شکنجه، ایستادگی کردند. این زندانیان سیاسی، در بسیاری موارد، نماد مقاومت و استقامت در برابر ظلم شناخته شدند و مبارزاتشان، الهام‌بخش نسل‌های بعدی شد. سرکوب محبوس‌شدنشان زن فقط به زنان انقلابی مذهبی پیرو مکتب امام خمینی محدود نبود، بلکه زنان کمونیست و چپی را نیز شامل می‌‌شد؛ برای نمونه در کتاب «داد و بی‌‌داد» ویدا حاجبی و کتاب «خاطرات مرضیه حدیدچی»، دوگانه مبارزه دیده می‌‌شود: از یک‌طرف، زنان چپی با آرمان و اهداف متناقض با دیگران، در پی مبارزه با حکومت شاه قرار داشتند؛ و از طرف دیگر، زنان مبارز انقلابی در پی برپایی حکومت حق و عدالت که به زعامت امام خمینی(ره) رهبری می‌‌شد، همواره طعم زندان، ‌شکنجه، و مرگ را می‌‌چشیدند؛ ازاین‌رو،‌ اگرچه اهداف هر دو گروه، رفتن شاه و برچیدن نظام سلطنت بود، هدف غایی و نهایی‌‌شان با یکدیگر تفاوت داشت: یکی در پی برپایی نظام کمونیستی بود و دیگری در پی برپایی حکومت اسلامی.

زنانی مانند مرضیه حدیدچی (دباغ)، طاهره سجادی، عصمت‌‌السادات نصری، فاطمه اسماعیل نظری، فاطمه حسینی، مریم زعفرانی بهروز، معصومه جزایری، منظر خیر حبیب‌‌اللهی، وجیهه ملکی،‌ اعظم طالقانی، اختر رودباری، بتول غفاری، پروین سلیحی، حمیده نانکلی، سوسن حداد عادل، رقیه واثقی، زهرا رحیمی، رضوانه میرزا دباغ و صدها نفر دیگر که در زیر شکنجه کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک قرار داشتند، با تبادل ایده‌‌ها و تبیین مکتوبات و پیام‌‌های امام همواره تلاش می‌‌کردند به هیچ وجه تسلیم نشوند و در برابر گروه‌‌های غیر مذهبی، «همبستگی» و «وحدت روحیه» خود را حفظ کنند؛ چراکه اسلام به آنها «امید» می‌‌داد و کلام امام راهگشای آنان بود.

پارچه گلدوزی‌شده توسط معصومه جزایری، از مبارزان انقلاب، در کمیته مشترک ضد خرابکاری ساواک

حفظ آیین‌‌ اسلام و افعال توحیدی؛ الگوهای راستین
تلاش زنان انقلابی در حفظ روحیه و تقویت و ترویج مبانی اعتقادی خود در زندان، عاملی مهم هم در ارتباط با ترویج نهضت انقلاب اسلامی و هم در مبارزه با نظریات الحادی درون زندان است. دیوارنوشته‌‌ها بخش مهمی از تاریخچه کمیته مشترک و چگونگی بازاندیشی زنان زندانی را بازتاب می‌‌دهد. در این دیوارنوشته‌‌ها علاوه بر علائم مربوط به جدول مورس و خطوط عمودی مربوط به روزهای سپری‌‌شده در زندان، آیه‌‌هایی از قرآن مجید و جملاتی از شخصیت‌‌های بزرگ انقلابی و مذهبی ترسیم شده بود که گویای بخشی از ذهنیت انقلابی و مکتبی آنان بود.[5] افزون بر این، نیروهای انقلابی و مذهبی، حتی در آن شرایط دشوار زندان به حفظ شعائر، احکام و آیین‌‌های اسلام اقدام می‌‌کردند و الگوهای راستینی برای دختران کم‌سن و سال و بی‌‌تجربه، که همیشه در خطر جذب گروه‌‌های سکولار و چپ مارکسیستی قرار داشتند، قلمداد می‌‌شدند. اساسا، زندانیان مذهبی به خاطر شرایط فرهنگی غربی و ممانعت از بی‌‌بندوباری‌‌ها و حفظ آیین اسلام پا به میدان مبارزه گذاشته بودند و در این گستره از تمامی قشرها، ‌از تحصیل‌کرده‌‌، دانشجو،‌ دکتر، مهندس و سایر متخصصان تا زنان خانه‌‌دار حضور داشتند.[6] ازاین‌رو زندانی شدن این افراد با «حفظ هویت اسلامی» درهم تنیده شده بود.

نتیجه
تاریخ زنان سیاسی در دوره نهضت اسلامی امام خمینی، تاریخ مبارزه، پایداری و پیروزی است. آنها با الهام از امام(ره) و با هدف تحقق عدالت و آزادی، به جست‌وجوی حقایق عمیق‌تری پرداختند و در مقابل ظلم ایستادگی کردند. زنان نویسندگان، فعالان و روشنفکران، هر یک با دیدگاه و ظرفیت‌های خود به این انقلاب معنا بخشیدند و سهم به‌سزایی در ساختن آینده ایران داشتند.

پی‌نوشت‌ها:

[1]. پرواز با نور؛ خاطرات و مبارزات (دو روایت از زندگی مرضیه حدیده‌‌چی «دباغ»)، به کوشش عالیه شفیعی،‌ تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)، مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1385، صص 26 و 39.

[2]. خاطرات مرضیه حدیدچی (دباغ)، به کوشش محسن کاظمی،‌ [برای] دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، تهران، شرکت انتشارات سوره مهر، چ نهم، 1387، ص 128.

[3]. پرواز با نور، همان، ص 161.

[4]. همان، ص 119.

[5]. طاهره سجادی، خورشیدواره (خاطرات طاهره سجادی، غیوران)، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1389، ص 114.

[6]. امام خمینی، زندانیان سیاسی رژیم پهلوی در کلام امام خمینی(ره)،‌ تهران، موزه عبرت ایران، 1389، ص 42.