انگلستان امیدوار بود با امضای معاهده‌ای ایران را به صورت کشوری تحت‌الحمایه خود درآورد؛ به همین منظور برای معاهده یادشده رشوه‌های کلانی به مقامات ایرانی پرداخت کرد، اما مخالفت آیت‌الله مدرس مانع تحقق این هدف استعماری شد

 
پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ یکی از مسائل اساسی ایران عصر قاجار، حضور قدرت‌های استعمارگر بود که با نفوذ و مداخله در امور داخلی کشور، مسبب بحران‌های بی‌شماری شده بود. در آن دوران، قدرت‌های استعماری برای دستیابی به اهداف و منافع خود، قراردادهای یک‌طرفه‌ای را با کشورهای مستعمره و ضعیف منعقد می‌کردند که یکی از نمونه‌های مهم آن در ارتباط با ایران، قرارداد 1919 انگلیس با حکومت قاجار در زمان نخست‌وزیری وثوق‌الدوله بود. از همان آغاز امضای قرارداد، آیت‌الله سیدحسن مدرس با هوشمندی خطرهای تصویب قرارداد 1919 را تشخیص داد و درصد برآمد مردم را از آن خطرها از جمله زیر سؤال رفتن استقلال ایران آگاه سازد. او با درایت خاصی مخالفان قرارداد را سازمان‌دهی کرد و در عمل، رهبری مبارزه‌ با آن معاهده را برعهده گرفت و همراه سایر میهن‌دوستان، مانع اجرای عملی آن در کشور شد. در واقع مخالفت آیت‌الله مدرس با این قرارداد، که درعمل ایران را تحت‌الحمایه انگلیس می‌کرد، یکی از بخش‌های مهم زندگی ایشان است. در این نوشتار قصد داریم با بهره‌گیری از منابع و مآخذ موجود، ضمن بررسی مختصر اندیشه سیاسی این عالم مجاهد و زمان‌آگاه در حوزه سیاست خارجی، ماهیت قرارداد 1919 و دلایل و چگونگی مخالفت ایشان با این قرارداد را شرح دهیم.
 
1. اندیشه سیاسی مدرس در حوزه سیاست خارجی: تز موازنه عدمی
یکی از اصول اساسی اداره مملکت، وجود اصول و قوانین و اجرای آنها در سیاست خارجی است. در دوره زندگی آیت‌الله مدرس، ایران از نظر سیاست خارجی و داخلی، تحت هژمونی دو قدرت استعماری روسیه و انگلیس و نیز نیروهای خودفروخته داخلی بود. در چنین فضایی بود که آیت‌الله مدرس تز «موازنه عدمی» را بیان کرد. به اعتقاد سید، دستیابی به خودکفایی سیاسی و استقلال فرهنگی و اقتصادی کشور جز در سایه اعمال سیاست توازن عدمی و جلوگیری از نفوذ قدرت‌های استعماری شرق و غرب در ایران ممکن نیست. ایشان بارها تصریح و توصیه نمود که رعایت توازن عدمی در برابر همه دولت‌ها، و نه توازن وجودی و مثبت، ضروری است. به نظر او باید از تمایل به هر سیاست خارجی وابسته‌ای، چه رنگ شمال داشته باشد و چه جنوب و چه شرق و چه غرب، بپرهیزیم. او این اصل را چنین معنا می‌کرد: «من از هر دولتی که بخواهد دخالت در امور ما بکند می‌ترسم و باید توازن عدمی را نسبت به همه مراعات کرد؛ نه توازن وجودی؛ یعنی شما برای خودتان، ما هم برای خودمان».[1]
 
با عنایت به مطلب فوق، اصل و پایه دیدگاه‌های سید در سیاست خارجی، اصل موازنه عدمی است؛ چرا که در تفکر توحیدی سید، به مثابه یک مجتهد، اصل عدم حاکمیت بیگانگان بر مسلمانان که برگرفته از آیه نفی سبیل است، اصلی مهم و بنیانی به‌شمار می‌آید.[2] البته نباید به‌اشتباه تصور شود که آیت‌الله مدرس مخالف رابطه داشتن با دولت‌های خارجی بود؛ زیرا وی در بحث از روابط خارجی اعلام می‌کرد که با حفظ و رعایت اصل موازنه عدمی، با همه دنیا دوستیم؛ چرا که به قول ایشان، «منشأ سیاست ما دیانت ماست؛ ما با تمام دنیا دوستیم مادامی که معترض ما نشده‌اند».[3] بدین ترتیب آیت‌الله مدرس اعتقاد داشت سیاست خارجی قابل احترام برای کشور منطبق بر منافع ملی است و نباید به صورت یک‌طرفه فقط منافع استعمار را تأمین کند.
 

شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس

میرزا حسن وثوق‌الدوله
شماره آرشیو: 1-1052-172ع

سر پرسی ساکس و امیرعبدالعزیز آل سعود
در کویت (سال 1916م)
شماره آرشیو: 7074-1ع

شهید آیت‌الله سیدحسن مدرس در حال خواندن
عریضه‌های مردم در منزل شخصی