سپهبد زاهدی نخست‌وزیر دولت کودتا در نامه محرنامه‌ای برای جلوگیری از حرکت سیاسی دانشجویان می‌نویسد: برای جلوگیری از عملیات دانشجویان متخلف با اطلاع دانشگاه آنان اخراج و سپس به نقاط شمال، شرق و غرب برای انجام خدمت وظیفه اعزام شوند.

نخستین دانشگاه ایران دانشگاه تهران بود که در سال 1313 یعنی در اوج سلطه خفقان  و استبداد رضاشاهی تاسیس شد و در این شرایط هم به دلیل استبداد در کشور و هم به دلیلی نوپا بودن دانشگاه و فقدان حرکت و کار دانشجویی، پدیده‌ای به نام جنبش دانشجویی در کشور شکل نگرفت. اما پس از شهریور 1320 و سقوط حکومت رضاشاه و به تبع آن باز شدن فضای سیاسی کشور، فرصت مناسبی برای فعالیتهای سیاسی از جمله فعالیتهای دانشجویی فراهم شد.
 
در دهه 1320  کلیه جریانات سیاسی و فکری علیه حکومت  فعال بودند، که جنبش دانشجویی نیز از این مسئله مستثنی نبود. اما مسئله‌ای که بر جنبش دانشجویی در این زمان تاثیر گذار بود، مسئله علم و فرهنگ غرب بود. برخی افراد در این دوران تنها راه نجات دین در نسل جوان را در آن می‌دانستند که از زبان تحصیلکردگان دانشگاهی اثبات شود که تعارضی میان علم و پیشرفت با دین اسلام نیست و برای همین منظور  تشکل انجمن اسلامی در دانشگاه شکل گرفت تا فعالیتهای دانشجویان مسلمان انسجام و هماهنگی پیدا کند. در مقابل گروه دیگری در  دانشگاهها پس از شهریور 1320 قدرت گرفتند که منشعب از حزب توده به شمار می‌آمدند و با نام اتحادیه دانشجویی حزب توده که زیر نظر سازمان جوانان حزب توده بود، فعالیت می‌کردند.
 
در کنار تشکلات دانشجویی که در راستای این دو تفکر فعالیت داشتند، از سال 1328 به بعد مجموعه پراکنده‌ای از تشکلات دانشجویی با روحیات ناسیونالیستی گرد هم آمدند و "سازمان دانشجویان و جوانان مبارز" را شکل دادند که وابسته به جبهه ملی بود و نشریه جنب و جوش را منتشر می‌ساخت. همچنین در این دوره "سازمان صنفی دانشجویان" به عنوان یک تشکل دانشجویی ملهم از آیت‌الله کاشانی و دکتر مصدق پا به عرصه فعالیتهای دانشجویی گذاشت.‏
 
در این نوشتار برآنیم تا به بررسی جنبش دانشجویی در دوران حکومت پهلوی دوم به ویژه با مرکزیت واقعه 16 آذر بپردازیم و این مسئله را بررسی کنیم که واقعه 16 آذر چه تاثیری بر مسیر و حرکت جنبش دانشجویی ایران داشت؟ و نگرش دانشجویان نسبت به آمریکا و رابطه این کشور با حکومت پهلوی را چگونه تغییر داد.
 
فعالیتهای دانشجویان در حکومت پهلوی دوم و واقعه 16 آذر
شرایط سیاسی و اجتماعی دهه بیست کشور به گونه‌ای بود که جهت‌گیری فعالیتهای برخی از گروه‌های دانشجویی از جمله انجمن اسلامی بیشتر فرهنگی بود تا سیاسی. البته نباید از نقش  فضای غیر مذهبی که بر دانشگاهها در آن زمان حاکم بود نیز غافل ماند. گروه‌های ملی هم  به تدریج در اواخر دهه بیست شکل گرفتند. بنابراین می‌توان گفت عمده فعالیتهای سیاسی گروه‌های دانشجویی در این دهه بیشتر مربوط به توده‌ایها بود که توانسته بودند عضوگیری خوبی در این زمینه داشته باشند.
 
در اواخر دهه بیست با مقاومتهایی که توسط اقلیت مجلس پانزدهم و آیت الله کاشانی  شکل گرفت،  فضای سیاسی گروه‌های دانشجویی تغییر کرد و گشایشی برای فعالیتهای نهضت ملی و آزادی و جبهه ملی فراهم شد و تا کودتای 28 مرداد این فضا بر جنبش دانشجویی کشور حاکم بود. پس از کودتای 28 مرداد سرکوبهای شدید توسط رژیم پهلوی، مانع هرگونه فعالیت سیاسی در کشور شد و فضای سیاسی کشور را با نوعی رکود مواجه کرد، به طوری که فعالان سیاسی کشور در نوعی انزوا به سر می‌بردند. با این حال گروه‌های دانشجویی ساکت نبودند و یکی از مهمترین صفحات تاریخی جنبش دانشجویی در 16 آذر سال 1332 رقم خورد.
 
امام خمینی تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی، 128 پیام برای دانشجویان داخل و خارج از کشور صادر کرد. همین ارتباط، گرایش جنبش دانشجویی را به امام خمینی بیش از پیش افزایش داد. ارتباط و همکاری با نهضت امام‌ خمینی سبب نزدیکی دانشجویان به مردم شد.
 
در روزهای پس از کودتا اعتراضهای دانشجویی و مردمی در گوشه کنار کشور از جمله تبریز ادامه یافت، اما در روز 16 آذر 1332 در اعتراض به برقراری روابط سیاسی ایران و انگلیس، دانشجویان دانشکده فنی و مهندسی دست به تظاهرات باشکوهی زدند که پلیس آنها را محاصره کرد و با ورود به دانشکده بر روی دانشجویان آتش گشود که در نتیجه آن سه دانشجو شهید و عده‌ای مجروع و دستگیر شدند.1
 
نوع برخورد حکومت با دانشجویان در آن روز حکایت از آن داشت که رژیم با نقشه قبلی و هدف ایجاد ایجاد ترس  و وحشت اقدام به سرکوب دانشجویان کرده بود. در واقع نوع واحد نظامی اعزامی به دانشگاه، شیوه‌های بهانه‌جویی و نوع عملکرد و حتی تشویقهای بعدی مهاجمان به دانشگاه تهران از سوی ارتش و ارتقاء درجه آنها از عواملی هستند که نشان دهنده قصد قبلی دولت کودتا برای سرکوب دانشجویان در آستانه ورود نیکسون بود.
 
روز بعد ریچارد نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا به اتفاق همسرش وارد تهران شد که تظاهرات وسیعی در اعتراض به ورود او و نیز به مناسبت بزرگداشت شهدای دانشکده فنی دانشکده تهران برگزار شد و منجر به برخوردهای شدید در میان پلیس و مردم گردید. در واقع دولت کودتای محمدرضا شاه راه حل مشکلات را در اعمال زور می‌دید  و پس از کودتای 28 مرداد 32 چون اعتراضات پی در پی در دانشگاه تبریز و دیگر شهرها ادامه داشت، حکومت کودتا بیش از پیش به سرکوب و اعمال زور بر دانشجویان ادامه داد.
 
تاثیر واقعه 16 آذر بر جنبش دانشجویی
پس از 16 آذر جنبش دانشجویی وارد مرحله جدیدی از فاز مبارزاتی خود شد، هرچند حکومت تمام تلاش خود را برای سرکوب هرچه بیشتر آن به کار بست. سپهبد زاهدی نخست وزیر دولت کودتا در نامه محرنامه‌ای برای جلوگیری از حرکت سیاسی دانشجویان می‌نویسد: برای جلوگیری از عملیات دانشجویان متخلف با اطلاع دانشگاه آنان اخراج و سپس به نقاط شمال، شرق و غرب برای انجام خدمت وظیفه اعزام شوند.2
 
سختگیریهای رژیم شاهنشاهی هرچند توانست فعالیتهای سیاسی دانشجویان را تا حدودی تحت تاثیر قرار دهد، اما هیچ‌گاه سبب توقف آن نشد و پس از آن واقعه در دهه 30 اعتراضات به صورت پراکنده ادامه یافت. از آن جمله می‌توان به تظاهرات 29 مهر 1333 در اعتراض به قرارداد کنسرسیوم نفتی، اعتراض به تغییر قانون استقلال دانشگاه در 17 دی 1333، تظاهرات در اعتراض به حمله اسرائیل به کشورهای مسلمان در سالهای 1335 ش و 1336 ش، تظاهرات در اعتراض به تقلب در انتخابات دوره بیستم مجلس شورای ملی در بهمن 1339 و چندین تظاهرات پراکنده دیگری اشاره کرد که تمامی آنها منجر به درگیری با نیروهای انتظامی و مجروح و بازداشت شدن عده‌ای از دانشجویان می‌شد.3
 
در اواخر دهه 30 در پس تحولات سیاست خارجی آمریکا و همچنین کنشهای سیاسی داخلی، محیط دانشگاه که بیش از هرجای دیگری مستعد ظهور اعتراضات بود دوباره فعال شد. به ویژه آنکه به تدریج فعالیت افراد مذهبی در میان دانشجویان گسترش یافت که بر تفکر و نوع فعالیتهای دانشجویی تاثیر گذار بود. در آن برهه از زمان تقریبا در هر دانشکده یک نفر مسئول انجمن اسلامی و یک نفر مسئول جبهه ملی بود، که برای انتخابات مجلس بیستم فعالیت می‌کردند.
 
به‌هرحال پس از کودتای 28 مرداد و وضعیت خفقان سیاسی که در جامعه و دانشگاهها به‌وجود آمد، واقعه 16 آذر به عنوان هسته اصلی و مرکز ثقل جنبش دانشجویی باقی ماند و برخلاف آنکه در بیشتر دانشگاه‌های کشور تکاپوی سیاسی خاصی در دهه 30 دیده نمی‌شد، دانشکده فنی تهران به دلیل سابقه شهدای 16 آذر به کانون ثقل حرکتهای دانشجویی درآمد و در آینده حرکتهای اعتراضی دانشجویان نقشی بی‌بدیل داشت.
 
حرکت اعتراضی دانشجویان با واقعه 16 آذر به سمت استکبار ستیزی رفت. در واقع  نگاه دانشجویان به حکومت پهلوی پس از 16 آذر به گونه‌ای بود که از یک سو آن را دست نشانده استکبار به ویژه آمریکا می‌دانستند و از سوی دیگر سرکوبها و استبداد حکومت را نشانه همراهی و حمایت آمریکا تلقی می‌کردند.
 
این تفکر با وقایع سال 42 تقویت شد. به عبارت دیگر قیام سال 42 به رهبری امام خمینی  جو خفقان و سیاست گریزی آن سالها را شکست و دانشگاهها و جامعه در سطح وسیعی سیاسی شدند و چون بخشی از فعالیتها و مبارزات امام خمینی  در راستای استکبارستیزی و رابطه شاه و آمریکا بود، سبب شد تا رابطه بین برخی جنبشهای دانشجویی و مبارزات امام بیشتر شده و به تبع آن روحیات استکبارستیزی و آمریکاستیزی در میان دانشجویان تقویت شود.
 
از طرف دیگر با آغاز مبارزات امام‌ خمینی، بخشی از دانشجویان با گرایش به این نهضت، جنبه‌های مذهبی جنبش دانشجویی را تقویت کردند. دانشجویان چند بار به دیدار امام رفتند و در واقعه 15 خرداد 1342 به پشتیبانی از امام خمینی شرکت کردند. امام خمینی تا زمان پیروزی انقلاب اسلامی 128 پیام برای دانشجویان داخل و خارج از کشور صادر کرد. همین ارتباط، گرایش جنبش دانشجویی را به امام خمینی بیش از پیش افزایش داد. ارتباط و همکاری با نهضت امام‌ خمینی سبب نزدیکی دانشجویان به مردم شد.4
 
با توجه به بررسی و تحلیل حادثه 16 آذر سال 32 و وقایع پس از آن، این رویداد نشان داد که واقعه 16 آذر روحیه ضد استبدادی و ضد استکباری را در میان دانشجویان تقویت کرد و به نمادی از مبارزه‌جویی و استکبار ستیزی حرکات و فعالیتهای دانشجویی در عرصه مبارزات علیه رژیم ستم‌شاهی  تبدیل شد و مسیر جنبشهای دانشجویی را از ملی‌گرایی و تفکرات چپ به سمت اسلام‌گرایی، استقلال طلبی و مبارزه با بیگانگان تغییر داد. به عبارت دیگر، این مبارزات با انگیزه احیای تفکر دینی و رد روشنفکری غربی و تفکر کمونیستی، علیه استبداد و استکبار در جریان انقلاب اسلامی تداوم یافت. و در کنار استکبار ستیزی؛ آرمانخواهی، تعهد، استقلال طلبی، آزادی خواهی و... را برای جنبش دانشجویی کشور به ارمغان گذاشت.

ریچارد نیکسون معاون رئیس جمهور آمریکا و همسرش، و فضل‌الله زاهدی نخست‌وزیر کودتا
شماره آرشیو: 3457-115ز

پی نوشت:
 
1.عمادالدین باقی. جنبش دانشجویی ایران. تهران 1381، جامعه ایرانیان. ج 1 ص 71.
2.علیرضا کریمیان. جنبش دانشجویی در ایران از تأسیس تا پیروزی انقلاب اسلامی. تهران، 1390مرکز اسناد انقلاب اسلامی. ص 64-68
3.باقی. پیشین. 78- 96
4.دفتر ادبیات انقلاب اسلامی .دایرة المعارف انقلاب اسلامی. تهران، 1390 سوره مهر. ج 2، ص 33 تا 36.