آرشیوها، تشکیلاتی با مأموریتهائی خاص و ویژه هستند؛ مأموریتهائی فراتر از موانع و مرزهای مکان و زمان. آرشیو، حلقه پیوند میان گذشته، حال و آینده است؛ آیندهای که ما معتقدیم ساختن آن، تنها با حفظ پیشینههای فرهنگی جامعه و بهادادن به اسنادی محقق میشود که امروز مسئولیت حفظ و نگهداشت آنها به ما سپرده شده است و این مهم میسر نخواهد شد، مگر با زدودن غبار غربت از چهره آرشیوها...
آرشیوها، تشکیلاتی با مأموریتهائی خاص و ویژه هستند؛ مأموریتهائی فراتر از موانع و مرزهای مکان و زمان. آرشیو، حلقه پیوند میان گذشته، حال و آینده است؛ آیندهای که ما معتقدیم ساختن آن، تنها با حفظ پیشینههای فرهنگی جامعه و بهادادن به اسنادی محقق میشود که امروز مسئولیت حفظ و نگهداشت آنها به ما سپرده شده است و این مهم میسر نخواهد شد، مگر با زدودن غبار غربت از چهره آرشیوها، با استمداد از مردمی که خود پدیدآوران اسناد و نگهدارندگان و بهرهبرداران آن هستند. 1
سند
تعریف سند از دیدگاه حقوق اسلامی:
"در اصطلاح و فقه اسلامی روایت یک حدیث را "سند" گویند. سند به معنی طریق متن است و منظور از متن، متن حدیث است که آن را لفظ حدیث گویند و معنی سند بطریق متن برای آن است که دانسته شود حدیث، مأخوذ از قول چه کسی است."
تعریف سند از دیدگاه قانون مدنی ماده 1284:
"سند عبارت است از هر نوشتهای که در مقام دعوی یا دفاع قابل استفاده باشد."
تعریف سند در قانون سازمان اسناد ملی ایران:
"کلیه اوراق، مراسلات، دفاتر، پروندهها، عکسها، نقشهها، کلیشه ها، نمودارها، فیلمها، نوارهای ضبط صوت و سایر اسنادی که در دستگاه دولت تهیه شده و یا به دستگاه دولت رسیده است و به طور مداوم در تصرف دولت بوده از لحاظ اداری، مالی، اقتصادی، قضایی، سیاسی، فرهنگی، علمی، فنی و تاریخی به تشخیص سازمان اسناد ملی ایران ارزش نگهداری داشته باشد".
تعریف سند از دیدگاه علم کتابداری:
"هر نوع نوشته خطی، چاپی، عکسی و یا به صورتهای دیگر و هر شیئی مادی را که بتوان از محتوای آن اطلاعاتی به دست آورد "دبیزه" یا "مدرک" گویند."
پس از تجزیه و تحلیل وجوه اشتراک و افتراق تعاریف یاد شده، عبارت زیر به عنوان تعریف سند پیشنهاد میگردد: "سند عبارت است از اطلاعات مضبوط اعم از نوشتاری، دیداری، شنیداری که توسط اشخاص حقیقی یا حقوقی ایجاد شده و دارای ارزش نگهداری باشد». 2
ارزش اسناد آرشیوی
از بررسی اسناد اصطلاحات خاص هر دوره شناسایی و بازشناسی میشوند؛ از بررسی اسناد ترتیب قبالهنویسی، نحوه تهیه اسناد قضایی و مالی دورههای گذشته، آداب و رسوم اجتماعی، سنتهای مردمی، کیفیت ازدواجها و طلاقها، روش تهیه اسناد حقوقی و قضایی و روش برخورد با مسایل قضایی، اجتماعی و سیاسی؛ وضعیت اقتصادی دولتها، کیفیت معیشتی مردم، انواع مالیاتها و روشهای مالیاتگیری، وضعیت داد و ستد و امور تجاری؛ طرز رفتار کارکنان و مأموران دولتی با مردم، رفتارهای اجتماعی مردم نظیر مشارکت در امور خیریه و عامالمنفعه، وقف، نذورات؛ وضعیت جغرافیایی؛ تحولات فکری مردم، میزان حقطلبی، ظلمپذیری، عدالتخواهی و آگاهی از تاریخ زبان و تحول آن؛ آشنایی با سبکهای مختلف ادبی و کاربرد آنها در دورانهای متفاوت مشخص میشود. 3
تاریخچه آرشیو در ایران
رسم نگهداری و حفاظت از اسناد و مدارک دولتی در ایران از دیرباز رایج بوده است. در دوران هخامنشیان هسته مرکزی و زیربنای تشکیلات اداری امپراطوری را"بایگانی سلطنتی" تشکیل میداد. در حقیقت مغز متفکر سازمان اداری، رئیس بایگانی سلطنتی بود که فرمانهای شاه را به زیردستان ابلاغ میکرد؛ وی مسئول ضبط و ربط مکاتبات حکومتی، فرمانها و دستورهای شاه و دیگر وقایع مهم روز بود. پس از فتح ایلام، ایرانیان با لوحههای گلی آشنا شدند و از کاربرد آن در امور تجاری و اداری اطلاع یافتند.
ایرانیان در اواسط قرن پنجم پیش از میلاد از موادی مانند: چرم و پاپیروس برای نوشتن استفاده میکردند. اما به سبب آسیب پذیری این مواد، اسناد و مدارک دوره هخامنشی دوام زیادی نیاورد و بیشتر آنها از بین رفت.
بسیاری از آگاهیهای موجود که در مورد پیشینه هخامنشیان و فرهنگ آنها در دسترس است به خاطر سنگ نبشتههایی است که در تخت جمشید و بر روی دیوارهها و لوحه های گلی موجود در آن حکاکی شده است.
در حفاریهای انجام شده در محل تخت جمشید تعداد زیادی کتیبههای گلی در انبارهای زیر تخت جمشید، یافت شد و همگی به آمریکا ارسال شد که متأسفانه در بین راه تعداد بسیاری از آنها از بین رفتند و مقدار مانده نیز به علت جنگ جهانی دوم در انبارهای دانشگاه آمریکا ماند و ترجمه نشد. سرانجام ترجمه صورت گرفت که مشخص شد حاوی دفاتر حسابداری امپراتوری هخامنشی است، و فراتر از آن مشخص شد ایرانیان در آن زمان چگونه میزیستهاند. به عنوان مثال مشخص شد کلیه کارگران و مهندسان در ساخت تخت جمشید حقوق دریافت داشته و زنان دارای حقوق کامل بوده و حتی مرخصی بارداری داشته و کسانی هم حقوق دریافت میکردهاند تا از کودکان مراقبت کنند. 4
آرشیو اسناد سغدی کوه مغ شامل مکاتبات سیاسی، گزارشها، اسناد قضایی، صورتحسابهای مالی و مالیاتی و مانند آن است و مربوط به قرون پنجم و ششم مقارن سلطنت ساسانیان است.
بعد از ساسانیان نگهداری سلطانیات و دیوانیات به راهنمایی وزرا و دبیران ایرانی در دستگاه خلافت مرسوم شد و در این دوره اسناد را در محلهایی به نام خزانه نگهداری میکردند، خزانه اسناد جزء دیوان رسائل بود. در دوره غزنویان به خزانه اسناد " خرانه حجت" و رئیس آن را دیوانبان می گفتند.
در دوره صفویه رونوشت تمام ارقام مربوط به امور مالی و احکام و نشانهها و نامهها و اسناد در دفاتر مخصوصی ثبت می شد. محل نگهداری این دفترها که "انبار دفترخانه دیوان اعلا" نام داشت ظاهراً عمارت چهل ستون بود.
در دوره قاجاریه از زمان فتحعلی شاه، اسناد و مکاتبات و سواد فرمانها در دربار نگهداری میشد و آرشیو جزو اداره بیوتات بهشمار میرفت. از زمان ناصرالدین شاه، علاوه بر بخش نگهداری اسناد دربار، اسناد سیاسی در وزارت امور خارجه و اسناد مالی در دستگاه میرزا یوسفخان مستوفیالممالک گردآوری میشد، اما روش صحیحی برای نگهداری اسناد و نوشتهها وجود نداشت. سرانجام در سال 1278 خورشیدی وزارت خارجه به پیروی از روش بایگانی کشورهای اروپایی، بایگانی خود را مرتب کرد.
در سالهای 1280 تا 1309 خورشیدی هیئتی فرانسوی و بلژیکی طرحی برای اصلاح نظام بایگانی کشور ارائه کردند و آن را به اجرا گذاشتند. پس از آن فکر ایجاد یک مرکز اسناد دولتی در تصویبنامه هیئت وزیران در سال 1309 شکل گرفت. به این ترتیب تا سال 1345 که لایحه تأسیس (سازمان اسناد ملی ایران) به هیئت دولت ارائه شد، هرچند وقت یک بار لوایحی در این باره مورد بررسی قرار میگرفت. 5
پس از طرح لایحه مزبور در 23/8/45 و طی مراحل مختلف رد و قبول، سرانجام در جلسه هفدهم اردیبهشت ماه 1349 مجلس شورای ملی قانون تأسیس سازمان اسناد ملی ایران به تصویب رسید و برای اجرا به دولت ابلاغ شد بدین سان مقدمات تشکیل آرشیو ملی ایران به عنوان پاسدار فرهنگ و هویت تاریخی کشور به وجود آمد.
پژوهشکده اسناد
از آنجا که آرشیو حافظه ملی هر کشور است و سازمانهای آرشیوی علاوه بر وظایف اجرائی، دارای رسالت فرهنگی و پژوهشی نیز هستند و با عنایت به تأکید مقام معظم رهبری بر ضرورت حفظ، مرمت و اشاعه اسناد و به منظور تحقق اهداف پژوهشی و گسترش فرهنگ آرشیوی و کمک به محققان کشور، سازمان اسناد ملی ایران، در سال 1372 موفق به اخذ موافقت موسسه مطالعات و تحقیقات آرشیوی (پژوهشکده اسناد) از وزارت فرهنگ و آموزش عالی شد. اهم اهداف و وظایف پژوهشکده اسناد به شرح زیر می باشد:
الف ـ مطالعه و تحقیق در مورد اسناد موجود در آرشیو سازمان اسناد ملی ایران و سایر مراکز آرشیوی به منظور کشف نکات مبهم و مکتوم تاریخی در جهت تدوین تاریخ جامع معاصر ایران.
ب ـ مطالعه و تحقیق در خصوص شیوههای بازسازی و مرمت اسناد و استفاده از روشهای نوین علمی برای شناسایی عوامل مخرب و موثر بر اسناد و یافتن راههای مقابله با آنها.
ج ـ بررسی و مطالعه روشهای طبقهبندی اسناد مطابق با استانداردهای جهانی.
د ـ تلاش در جهت ساخت و تهیه مواد لازم برای مرمت اسناد در داخل کشور.
هـ ـ تهیه کلیدواژهها، اصطلاحنامهها، اصول شمارهگذاری و نمایهسازی در جهت استفاده صحیح و علمی از کامپیوتر به منظور ارائه شیوههای بازیافت اطلاعات موجود و اشاعه آنها.
و ـ تهیه و آماده سازی مجموعههای اسنادی برای انتشار به صورت گزارش، کتاب و یا نشریات مربوط .
ز ـ تهیه و تنظیم و ارائه طرحهای پژوهشی در زمینه تاریخ معاصرایران به پژوهشگران.
ح ـ همکاری با مؤسسات دولتی، دانشگاهها و مراکز پژوهشی و مطالعاتی فرهنگی و علمی داخل و خارج از کشور و راهنمایی آنان در زمینه اسناد آرشیوی.
ط ـ معرفی و شناساندن اسناد موجود در سازمان اسناد ملی ایران و تهیه راهنماهای لازم به منظور تسهیل در این امر.
آرشیو شفاهی سازمان اسناد ملی کشور
در سازمان اسناد ملی بخشی به نام "آرشیو شفاهی" وجود دارد. در این بخش هر یک از افراد هنرمند، سیاستمدار، دانشمند، پزشک، مهندس، می توانند تجربیات، مشاهدات و خاطرات خود را برای آیندگان باز گویند. این اسناد شفاهی نیز حامل پیامهای فرهنگی و اجتماعی هستند، که تمامی آحاد مردم و نه تنها پژوهشگران میتوانند پیشینه فرهنگی خود را در آن کشف کنند.
بخش آثار دستنوشته سازمان اسناد ملی
برای نخستین بار در ایران آرشیو تخصصی برای نگهداری از اسناد و دست نوشتههای هنرمندان، نویسندگان، شعرا و تمام مشاهیر کشور راهاندازی میشود. اکنون دستنوشتههای تعدادی از مفاخر و نویسندگان مشهور همچون ملکالشعرای بهار، جمالزاده، پروین اعتصامی، پژمان بختیاری و... در اختیار سازمان اسناد ملی ایران قرار گرفته است، اما هنوز بخش عمدهای از آثار این بزرگان در اختیار خانوادههای آنهاست که در صورت همکاری آنها با سازمان اسناد ملی و حتی ارائه نسخههای کپی این دستنوشته ها نیز میتوان برای تکمیل این آرشیو تخصصی در کشور اقدام کرد. 6
19 اردیبهشت روز اسناد ملی و میراث مکتوب
در دی ماه 1389 که سالروز تأسیس میراث مکتوب بود، پیشنهاد روزی به نام «میراث مکتوب» از سوی مرکز پژوهشی میراث مکتوب مطرح و برای ثبت این روز در تقویم کشور نامهنگاریها و پیگیریها آغاز شد. پس از موافقت اولیۀ شورای فرهنگ عمومی با ثبت این روز در تقویم، از میراث مکتوب خواسته شد تا روزهای پیشنهادی خود را به آن شورا اعلام کند. با توجه به اینکه تاریخهای پیشنهادی باید بیشترین سنخیت را با این روز میداشتند، پس از رایزنی با استادان، همکاران و پژوهشگران حوزۀ تصحیح متون و نسخ خطی، سه مناسبت اعلام شد: زادروز آقابزرگ تهرانی کتابشناس و صاحب «الذریعه» (18 فروردین)؛ زادروز ابوریحان بیرونی، ریاضیدان و تاریخ نگار (14 شهریور)؛ زادروز استاد ایرج افشار (16 مهر) ایرانشناس و پدر کتابشناسی نوین ایران. اما در نهایت شورای فرهنگ عمومی کشور، روز 19 اردیبهشت، زادروز شیخ کلینی را به عنوان "روز اسناد ملی و میراث مکتوب" در تقویم به تصویب رساند.
در نامۀ منصور واعظی، دبیرکل وقت شورای فرهنگ عمومی به اکبر ایرانی، مدیرعامل این مرکز، که در تاریخ 24/7/1390 نوشته شده است، آمده:
توجه به دستاوردهای ذوقی و فکری آباء و اجدادی، میباید برای تحکیم و تقویت هویت فرهنگی، دینی و ملیمان، هرچه بیشتر ادامه یابد. وجود این گنجینههای گهربار در میان مردم و مراکز فرهنگی، کتابخانهها، مساجد، مدارس قدیمی و موزهها، مایۀ سربلندی و افتخار ما ایرانیان است. این افتخار اتمام حجتی است برای نسل امروز تا بداند و دریابد که:اکبر ایرانی در بخشی از یادداشتی که به مناسبت روز اسناد و میراث مکتوب با عنوان "به پیشواز روز اسناد ملی و میراث مکتوب" در وبسایت مرکز پژوهشی میراث مکتوب قرار گرفت، دربارۀ اهمیت این روز و جایگاه نسخ خطی چنین میگوید:
ما ملتی هستیم با اراده، خلاق و صاحب استعدادهای فوق العاده. اگر بخواهیم، میتوانیم؛ چنانکه خواجه نصیرالدین طوسیها ، خواجه رشیدالدینها و شیخ بهاییها و دیگران توانستند و تا این زمان موجب عزت و سرافرازی بسیار برای ایرانیان شده اند.
کاهلی ما و فرصتطلبی آنان، به نام ما به کام دیگران، طبعاً اگر سستی و کاهلی کنیم، پروژۀ مصادرۀ مفاخر علمی، فرهنگی و هنری ما نیز هویت، تاریخ و حتی زبان ما را پیریزی و پیگیری میکنند و هیچ بعید نیست که حتی در سازمان فرهنگی یونسکو به نام خود به ثبت رسانند؛ همانطور که سستی، نادانی و بیلیاقتی شاهان دودمان قاجار و پهلوی موجب شد مواریث فرهنگی، نسخ نفیس خطی، آثار باستانی و اشیاء عتیقه نفیس کشورمان، به یغما برود و زینتبخش موزههای لوور و متروپلیتن و لندن و... شود. این قصۀ «به نام ما و به کام دیگران» تا کی ادامه خواهد یافت؟ سکۀ مولانا را ترکها ضرب کردند و مثنوی او را به ترکی پراکندند. آثار تاریخی و مفاخر فرهنگی ایران، شده است مایۀ شیرینکامی و رونق کسب دیگران. به قول حضرت سعدی ــ علیه الرحمه:
ای که دستت میرسد کاری بکن پیش از آن کز تو نیاید هیچ کار
نکند که غفلت و جهالت حاکمان اعصار گذشته را خود نکوهش کنیم، ولی به اهمال، دست روی دست گذاشته، خبر خروج هزاران شیء عتیقه از منطقه باستانی جیرفت را از اخبار بلندگوهای خارجی بشنویم. مباد که بشنویم فلان نسخۀ خطی را فلان کتابخانه نخرید چون وسعش نرسید، و به طریقی از کشور بجهید... 7
اسناد ملی پل ارتباطی بین گذشته و آینده سرزمینمان است، پس از آن به بهترین شکل محافظت کنیم.
پی نوشت:
1. http://www.nlai.ir/tabid/2598/mid/5853/ctl/asnad/Default.aspx?Subjectmid=5850&SubjectID=12053
2. http://www.beytoote.com/art/negah-gozashte/day-national-archives.html
3. محمدحسين دياني، مقدمهاي بر آرشيو (مشهد: دانشگاه فردوسي مشهد،1381)، ص 13-14.
4. محمدحسين گلمکاني، ملتي که تاريخ خود را نشناسند محکوم به تکرار آن است،
http://avaygolmakan.mihanblog.com/post/316
5. غلامرضا فدايي عراقي، مقدمهاي بر شناخت اسناد آرشيوي (تهران: سمت، 1384)، ص 62-64.
6. http://www.beytoote.com/art/negah-gozashte/day-national-archives.html
7. http://www.mirasmaktoob.ir/d.asp?id=12976