ایشان از کانال مسجد و با اقشار گوناگون جامعه آن روز درصدد بود دین را به عرصه اجتماع بازگرداند و تز جدایی دین از سیاست را مردود اعلام کند.طالقانی و مسجد هدایت چنان با هم پیوند یافتند که به درستی امروزه هر یک معروف و وامدار دیگری است.

 
تاریخ انقلاب اسلامی سراسر مملو از شخصیتهای مذهبی است که هر کدام به سهم خود در به ثمر رسیدن این انقلاب نقش ایفا کردهاند. آیتالله طالقانی که لقب «ابوذر انقلاب» را داشت، یکی از این شخصیتها است. مبارزه مستمر، روشنگری و به سرنوشت زندان دچار شدن همه در پرونده انقلابی وی وجود دارد.این روحانی مبارز در سال 1318 برای اولین بار خشم خویش را نسبت به رژیم و دستگاه حکومتی، با دادن یک اعلامیه درباره کشف حجاب ابراز کرد و در پی آن دستگیر و زندانی شد. در همین سال در مدرسه عالی سپهسالار به تدریس و پاسخگویی با سوالات قشر جوان پرداخت. در دوران دموکراسی نیمه جان سالهای 1320 تا 1332 و در راستای مبارزه با استعمار و نهضت ملی شدن نفت، مبارزه با استعمار و استبداد را تکلیف شرعی خود دانست و به این نهضت پیوست. در جریان کودتای 28 مرداد 1332 به اتهام پنهان کردن نواب صفوی به زندان افتاد. آیت الله طالقانی در 1340 به جمع بنیانگذاران نهضت آزادی پیوست و در عین حال در 1341 به همراه اعضای نهضت گرفتار زندان شد. همچنین به دنبال قیام 15 خرداد 1342 به جرم اقدام بر علیه امنیت داخلی متقبل ده سال حبس شد که با عفو عمومی در 1346 از زندان رهایی یافت. سالهای 1350 و 1354 دوران تبعید وی بود که در آبان 1357 از زندان آزاد شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی به امامت جمعه تهران منصوب شد. اولین نماز جمعه بعد از پیروزی انقلاب در پنجم مرداد 1358 در دانشگاه تهران به امامت ایشان برگزار شد. همچنین موفق به برگزاری پنج نماز جمعه شد که آخرین آن در سالگرد جمعه خونین 17 شهریور در بهشت زهرا برگزار شد.این عالم مجاهد سرانجام در 19 شهریور 1358 دار فانی را وداع گفت.1
 
مسجد پایگاه مبارزه با طاغوت
با توجه به نفوذ مذهب در اقشار جامعه ایران مسجد یکی از مراکز تبلیغاتی ضد رژیم شاهنشاهی، در کنار انحصار رسانه‌ای که استبداد ایجاد کرده بود، در تاریخ انقلاب اسلامی است. مبارزین مذهبی از جمله امام خمینی (ره)، شهید مطهری، شهید مفتح و شهید بهشتی مسجد را پایگاه روشنگری برای مردم می‌دانستند. آیت الله طالقانی نیز از این طیف خارج نبود. بخش بزرگی از تاریخ مبارزاتی این مجاهد با مسجد در ارتباط است. مسجد ملک در دروازه قزوین و پس از آن برای مدتی مسجد منشورالسلطان واقع در خیابان سپه غربی، اولین پایگاههای این روحانی برای روشنگری بود. سرانجام در سال 1327 وارد مسجد هدایت شد.2 این مسجد که در واقع مقبره خاندان هدایت بود به اصلی ترین تریبون این مجاهد بر ضد رژیم طاغوت شد. پس از کودتای 28 مرداد، اعضای انجمن اسلامی مهندسان و نمازگزارن مرمت و بازسازی مسجد را برعهده گرفتند. نزدیکی این مسجد به سینما پارک در خیابان استامبول و لاله‌زار که از مراکز تفریحی مردم تهران بود، از دلایل انتخاب آن به عنوان پایگاه ترویج فرهنگ اسلامی و مبارزه با رژیم بود.3
 
آیت‌الله طالقانی با ارائه دیدگاه نوگرایی دینی سعی کرد مانع این انحراف فکری در این مخاطبان شود. بازگشت به قرآن، طرد جدایی دین از سیاست و نزدیک کردن حوزه و دانشگاه از اهداف این روحانی مبارز بود.
 
آیت الله طالقانی در باب اهمیت مسجد معتقد بود «مسجد پیامبر هم مکان جهاد بود، هم تعلیم و تربیت و هم مرکز رفع اختلاف؛ فقط یک چیز نبود، مجلس فاتحه نبود.»4 در واقع ایشان از کانال مسجد و با اقشار گوناگون جامعه آن روز درصدد بود دین را به عرصه اجتماع بازگرداند و تز جدایی دین از سیاست را مردود اعلام کند.طالقانی و مسجد هدایت چنان با هم پیوند یافتند که به درستی امروزه هر یک معروف و وامدار دیگری است. این مسجد طالقانی را از یک دهه نقل و انتقالات مکرر رهانید.
 
مخاطبین آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت
قشر جوان و تحصیلکرده را باید مخاطب اصلی سخنان آیت الله طالقانی در مسجد هدایت دانست، چراکه خود ایشان نیز بر این باور بود که تبلیغات رژیم برای ترویج بی‌دینی در میان این قشر است و در سخنرانیهای خود به وجود سستی و گرایش جوانان به مراکز فساد اشاره می‌کرده‌اند. وی در این رابطه اظهار داشته بودند: «برای منحرف ساختن استعداد و اجتماع، فیلمهای منحرف کننده را به معرض نمایش می‌گذارند. اجتماع جوانان ما را منحرف نموده است.»5 در این راستا جلسات اصول عقاید و تفسیر قرآن بر این قشر متمرکز بود. «کانون اسلام» برای نشر معارف قرآن و سنت از سوی ایشان تشکیل گردید. با این حال طیف حامیان ایشان به گروه خاصی محدود نبود. چنانکه ساواک حامیان وی را پنج دسته می‌دانست:
 
1. سران نهضت آزادی و جبهه ملی
2. دانشجویان و دانش آموزان
3. مهندسین انجمن اسلامی
4. افراد اداری و فرهنگی
5. تجار و بازاریان6
شهید مطهری در ارتباط با نقش آیت‌الله طالقانی در گرایش قشر جوان به اسلام معتقدند: «پایه گذار آشنایی نسل جوان با اسلام نه من هستم و نه شریعتی، بلکه طالقانی و بازرگان هستند که این راه را باز کردند و ما بعدها به دنبال آنها حرکت کردیم.»7
 
فعالیتهای آیت‌الله طالقانی در مسجد هدایت
در واقع مسجد هدایت در وهله نخست محلی برای تدوام جلسات تفسیر قرآن آیت‌الله طالقانی بود. وی که از برجسته‌ترین علمای شیعه نوگرای آن دوره بود، با الهام گرفتن از اندیشه «بازگشت به قرآن» سید جمال الدین اسد آبادی، قرآن را به متن اجتماع آورد و با انتخاب روش نو در تفسیر، مسجد هدایت را به ستونی برای مبارزه سیاسی-مذهبی با رژیم تبدیل کرد. ایشان در راستای ایفای نقش مسجد در امور فرهنگی- اجتماعی، انجمن اسلامی دانشجویان را بنا نهاد.8 افشاگری فسادهای خاندان حاکم یک بعد از مبارزه ایشان بود. در گزارش ساواک در این زمینه آمده بود: «سید محمود طالقانی واعظ مسجد هدایت اظهار داشته که ... حاکمان عروسکهایی هستند که در دست زنان قرار دارند و نشریات امروز پر از طلاق، هنرپیشه‌ها و ستاره‌ها هستند.»9 طالقانی در سخنرانی دیگری در مسجد هدایت ابراز داشته بود: «اگر به جوانان بگویند بروید به مسجد پاسخ می‌دهند گوش به حرف این وعاظ ندهید این صحبتها قدیمی شده است. و مدعی متمدن بودن هستند تا با بردن زنهای عریان به خیابانها خود را متمدن می‌دانند.»10
 
عمده بیانات آیت‌الله طالقانی در راستای آشکار کردن مشکلات جامعه آن روز بود که آن را ناشی از فساد نظام سیاسی حاکم می‌دانستند. مباحثی راجع به رواج فساد و اخلاق در جامعه، مبارزه با ظلم و ستم و اختناق حاکم نسبت به آزادیخواهان در راس سخنان ایشان در مسجد هدایت بود. از این رو ساواک وی را ممنوع المنبر کرد. شهید چمران که از شرکت کنندگان در مسجد هدایت بود در اهمیت طالقانی و مسجد هدایت بیان داشته بود: «آن اجتماع کوچک در طوفان حوادث سیاسی آن روزگار ما را از خطرات فراوان انحراف به گردابهای چپ و راست حفظ کرد.»11همانندی زندگی این مبارز با ابوذر در جهت هدایت و بیداری جامعه و مبارزه با ظلم و ایستادگی در مقابل انحرافات جامعه به حدی بود که امام خمینی(ره) در اهمیت این روحانی مبارز، وی را ابوذر انقلاب دانست که زبان او چون شمشیر مالک اشتر برنده و کوبنده بود.12
 
فرجام سخن
در شرایطی که اسلام به عنوان مجموعه عقاید کهنه متهم بود،شاید مهم ترین بعد مبارزه آیت الله طالقانی تاکید وی بر تفسیری از اسلام متناسب با اوضاع جامعه بود. سلطنت طلبان، مارکسیستها و برخی دیگر گروهها هرکدام درصدد جهت دهی به افکار عمومی مردم به ویژه نسل جوان و تحصیلکرده آن دوران بودند. ایشان با ارائه دیدگاه نوگرایی دینی سعی کرد مانع این انحراف فکری در این مخاطبان شود. بازگشت به قرآن، طرد جدایی دین از سیاست و نزدیک کردن حوزه و دانشگاه از اهداف این روحانی مبارز بود. این وجه را در ارتباط ایشان با گروههای سیاسی مختلف می‌توان دید. مسجد هدایت در واقع نخستین مرکز هدایت جوانان و روشنفکران بود. طالقانی را می‌توان وزنه تعادل بخش نیروهای انقلابی به سود اسلام دانست که با سیاست تضارب آرا و مباحثه، اندیشه‌های اسلامی را در جامعه ارائه می‌کرد.
 

 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 
1. علیرضا ملائی توانی، زندگینامه سیاسی آیت الله طالقانی، تهران، نشر نی، 1388، ص 54-185.
2. سلیمان حیدری، آیت‌الله سید محمد طالقانی به روایت اسناد، تهران، مرکز انقلاب اسلامی، 1386، ص 64.
3. جلیل امجدی، تاریخ شفاهی مسجد هدایت، تهران، مرکز اسناد و انقلاب اسلامی، 1387، ص 121.
4. وزارت اطلاعات، مسجد هدایت به روایت اسناد ساواک، تهران، جلد 2، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1389، ص 154.
5. رسول جعفریان، جریانها و سازمانهای سیاسی-مذهبی ایران، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383، ص 300.
6. فرهاد حامی، آیت‌الله سید محمود طالقانی، جلد 1، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1381، ص 251.
7. محمدحسین میرابوالقاسمی، طالقانی فریادی در سکوت، تهران، شرکت سهامی انتشار، 1382، 21.
8. جلیل امجدی، همان، ص 125.
9. رسول جعفریان، همان، ص 302.
10. رسول جعفریان، همان، ص 305.
11. محمدحسین میرابوالقاسمی، همان، ص 67.
12. امام خمینی (ره). صحیفه نور، جلد 9، ص 488.