بوی عشقی که از خاک سعدی می‌آید سده‌ها عشاق را به سوی این مزار کشانده و این تاییدی است بر گفته شیخ اجل که «ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید/ هزار سال پس از مرگ او گرش بویی». این توجه را ابن بطوطه، جهانگرد مراکشی، در سال 768ق ثبت کرده است. به گفته او، جایی که آرامگاه شیخ اجل است در زمان حیات شاعر، خانقاهی بوده که وی سالهای پایانی عمرش را در آن گذرانده است. براساس توصیف ابن بطوطه، این بقعه باغ زیبایی است...

زهرا کولیوند
بوی عشقی که از خاک سعدی می‌آید سده‌ها عشاق را به سوی این مزار کشانده و این تاییدی است بر گفته شیخ اجل که «ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید/ هزار سال پس از مرگ او گرش بویی». این توجه را ابن بطوطه، جهانگرد مراکشی، در سال 768ق ثبت کرده است. به گفته او، جایی که آرامگاه شیخ اجل است در زمان حیات شاعر، خانقاهی بوده که وی سالهای پایانی عمرش را در آن گذرانده است. براساس توصیف ابن بطوطه، این بقعه باغ زیبایی است که در کنار آن نهر بزرگی روان است. او همچنین به حوض کوچکی از سنگ مرمر اشاره کرده که شیخ اجل برای شستشو ساخته بود. از نکاتی که در توصیف این جهانگرد مراکشی از مزار سعدی جلب توجه می‌کند جمعیتی است که به زیارت این مکان می‌آمدند. گویا به دلیل همین توجه مردمی بوده که سلاطین تیموری نیز دست به کار آراستن مزار سعدی شدند و ابراهیم سلطان، فرزند شاهرخ تیموری، به خط خود شعر «به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست/ عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست» را نگاشت. این شعر که به روی کاشی معرقی در مقبره سعدی قرار داشت بعدها به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خراب شد. کریم‌خان زند نیز در سال 1187ق به تجدید بنای این آرامگاه دست زد. او بدون اینکه تغییری در سنگ قبر دهد این کار را انجام داد. این سنگ قبر پابرجا بود تا اینکه در یکی از بازسازیهایی که به همت علی‌محمدخان قوام‌الملک شیرازی در دوره قاجار انجام شد، جای آن را سنگ قبر سرخ کم‌رنگی گرفت. به روی این سنگ قبر شعری با این مطلع «کریم السجایا، جمیل الشّیم/ نبى البرایا، شفیع الامم» نقش بسته بود. بخشهایی از سنگ قبر نخستین که به مرور زمان شکسته بود در آرامگاه این شاعر بزرگ باقی ماند و بخشهایی نیز در زیر خاک مدفون گردید تا اینکه بعدها در کاوشها یافت شد.
فرسودگی بنای آرامگاه سعدی در گذر زمان امری بدیهی بود که بازسازی و تعمیر آن را ضروری می‌ساخت. این فرسودگی که گاه در نوشته سفرنامه‌نویسان غربی بازتاب یافته است، چندی از رجال دوره قاجار را به تعمیر بنا برانگیخت. میرزا فتحعلی‌خان صاحب‌دیوان، حبیب‌الله خان قوام‌الملک شیرازی و علی‌محمدخان قوام‌الملک شیرازی از جمله این افراد بودند که این بنا را بدون آنکه در طرحش تغییری دهند مرمت کردند.
آرامگاه سعدی تا سال 1327ش عبارت بود از یک ساختمان دوطبقه آجری مرکب از چند اتاق. در طبقه زیرین که یک متر از زمین بلندتر بود، در مکان فعلی آرامگاه، اتاقی بود که در داخل آن سنگ قبر شیخ اجل با معجرهای آهنینِ پیرامونش قرار داشت. این اتاق در سمت راست بنا (نسبت به ورود) قرار داشت. در سمت چپ بنا (نسبت به ورود) اتاقی بود که پیکر مرحوم شوریده حاج فصیح‌الملک (1305-1236 ش) در آن دفن شده بود. این شاعر شیرازی، که خود را از اعقاب شاعر معروف، اهلی شیرازی می‌دانست، در زمان حیات، متولی بقعه و بارگاه سعدی بود. افزون بر شوریده شیرازی، پیکر بزرگان دیگری نیز بنا به وصیتشان در جوار مزار سعدی دفن شده بودند. از ویژگیهای دیگر بنای این آرامگاه قناتی بود که در آنجا روان بود و مردم شیراز آن را دارای خاصیت شفابخشی می‌دانستند و برای پیشگیری از بیماری، لباسهای خود را در آن می‌شستند. در این قنات که دارای مقداری جیوه بوده، ماهیهایی شناور بوده‌اند و ازهمین‌رو عنوان «حوض ماهی» را برای آن به‌کار برده‌اند. 
بنای آرامگاه شیخ اجل تا سال 1327ش پابرجا بود، اما در آن زمان علی‌اصغر حکمت شیرازی طرح برپا کردن بنایی جدید به روی مزار سعدی را مطرح کرد. اجرای این طرح از سال 1329ش آغاز شد و تا سال 1331ش ادامه یافت. مساحت محوطه جدید، که تاکنون پابرجاست، بیش از هشت‌هزار متر مربع است که از میان آن، 261 متر مربع به بنای آرامگاه اختصاص داده شده است. باقی محوطه، حیاط آرامگاه است که با گل و درخت آراسته شده است. در زیر محوطه، چشمه آب زلالی روان است که راه دسترسی به آن، پلکان خارج از ایوان می‌باشد. به روی در ورودی محوطه آرامگاه، بیت زیر نقش بسته است:
ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید
هزار سال پس از مرگ او گرش بویی
در جلوی مقبره جدید سعدی، هشت ستون از سنگهای قهوه‌ای‌رنگ قرار دارد، اما اصل بنا با سنگ سفید ساخته شده و به کاشی‌کاری فیروزه‌ای‌رنگ مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی دیده می‌شود، اما در داخل هشت‌ضلعی است و جنس دیوارها از مرمر و لاجورد است. سنگ مزار سعدی در وسط این عمارت هشت‌ضلعی قرار دارد. در هفت ضلع این ساختمان، هفت کتیبه قرار دارد که از قسمتهایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب گردیده است. سمت چپ بنای مزار سعدی به رواقی متصل می‌شود که در آن هفت طاق وجود دارد. این رواق به آرامگاه شوریده شیرازی پیوند می‌خورد.
آنچه در ادامه مشاهده خواهید کرد روایتی است تصویری از این تغییرات.