به گزارش روابط عمومی پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر، به نقل از خبرگزاری ایسنا؛
اگرچه محمدرضا پهلوی تصور می‌کرد تبعید امام خمینی به ترکیه در سال 13۴۳، تیر آخر به روحیات انقلابی مردم ایران است، اما مردم نشان دادند که عزمشان برای براندازی نظام پهلوی و دستیابی به استقلال و آزادی، جزم‌تر از این است که چنین اقداماتی باعث شود عقب نشینند.

شاه حتی برای پیش ‌بردن مقاصد خود، در روز ۱۳ مهرماه سال ۱۳۴۴ امام را به عراق تبعید کرد و یکی از مهم‌ترین اهدافش از این کار، تداوم جدایی میان امام و ملت و همچنین منزوی کردن امام در فضای غیرسیاسی حوزه نجف بود، اما برخلاف نقشه‌های رژیم، امام خمینی در نجف موقعیت خویش را تثبیت کردند و ارتباط منظم و مستمری با مبارزان و قشرهای مختلف برقرار نمودند و بعد از رحلت آیت‌الله حکیم، مدیر وقت حوزه علمیه نجف، مرجعیت امام خمینی در داخل و خارج ایران فراگیر شد و حکومت پهلوی تمامی برنامه‌های خود برای به انحراف کشاندن نهضت و کم‌رنگ کردن فعالیت سیاسی امام را نقش بر آب دید.

در نتیجه رژیم پهلوی دوباره تصمیم به تبعید امام و این بار به فرانسه گرفت. بر خلاف تصور رژیم که فکر می‌کرد با تبعید امام به فرانسه نام و افکار او محو خواهد شد، امام در مرکز توجه مطبوعات و محافل سیاسی جهان قرار گرفت و توانست صدای انقلاب را از قلب اروپا به گوش جهانیان برساند. از جمله اینکه امام خمینی(ره) در ۱۶ مهر ۱۳۵۷ در پیامی به دانش‌آموزان، از آنان خواستند مردم را در اعتصابات حمایت کنند و دست از اعتراضات خود تا رسیدن به هدف برندارند.

صبح روز ۱۳ آبان 13۵۷ دانش‌آموزان درحالی‌که مدارس را تعطیل کرده بودند، به سمت دانشگاه تهران حرکت کردند تا صدای اعتراض خود را به گوش همگان برسانند. این نوجوانان گروه‌گروه وارد دانشگاه شدند و همراه دانشجویان و گروه‌های دیگری از مردم در زمین چمن دانشگاه اجتماع کردند. ساعت ۱۱ صبح، مأموران، ابتدا چند گلوله گاز اشک‌آور در میان این جمعیت خروشان پرتاب کردند، اما اجتماع‌کنندگان درحالی‌که به سختی نفس می‌کشیدند، صدای خود را رساتر کردند و با فریاد الله‌اکبر، لرزه بر اندام مأموران مسلح شاه انداختند. در این هنگام تیراندازی آغاز شد و جوانان و نوجوانان بی‌گناه، یکی پس از دیگری، در خون خود غلتیدند. در این روز، ده‌ها نفر شهید و صدها نفر مجروح شدند.
قهرمان‌های کوچک تاریخ ایران مسیر آزادی‌خواهی را با غلتیدن در خون خود طی کردند؛ خون‌هایی که در کنار خون شهدای ۱۷ شهریور 13۵۷، ۱5 خرداد 13۴۲ و دیگر حماسه‌های انقلابی مردم ایرانی، تبدیل به سیلی شد و بنیان رژیم پهلوی را برای همیشه نابود کرد.
 

آماده شدن یگان ارتش برای مواجهه با دانشجویان معترض در برابر دانشگاه تهران (13 آبان 1357)

 

***

موسی حقانی، رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر، در گفت‌وگو درباره 13 آبان 13۵۷ با بیان اینکه این واقعه ریشه در تبعید امام خمینی(ره) به ترکیه در ۱۳ آبان 13۴۳ و قبل‌تر از آن نهضت ۱۵ خرداد 13۴۲ و کشتار مردم ایران توسط رژیم پهلوی داشت، اظهار کرد: اعتراض امام به کاپیتولاسیون رساترین فریاد علیه فروش استقلال ایران در حوزه‌های قضایی بود که با امنیت مردم سروکار داشت و همین اعتراض به تبعید امام به ترکیه منجر شد.

وی افزود: ایالات متحده گمان می‌کرد با تبعید امام ماجرای اعتراضات و انقلاب مردم به پایان رسیده است. آمریکایی‌ها با دست باز هرکاری که می‌خواستند، انجام می‌دادند و تعداد مستشاران آمریکایی در ایران به ۶۵ هزار نفر می‌رسیدند، به نحوی که یک غارت گسترده در تمام زمینه‌ها صورت گرفت، به‌ویژه که با افزایش مستشاران آمریکایی، حقوق‌های گزافی هم از دارایی‌ها ملت ایران به آنان پرداخت می‌شد.

رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر با بیان اینکه این عوامل سبب شد جامعه ایران یک جامعه آماده انفجار باشد، اضافه کرد: این انفجار در ۱۹ دی ۱۳۵۶ رخ داد و روز بعد مقاله‌ای در روزنامه «اطلاعات» علیه امام خمینی چاپ شد و دور جدید انقلاب مردم ایران شکل گرفت. از ۱۹ دی 13۵۶ تا شهریور 13۵۷ رژیم در یک اقدام فریبکارانه فردی به نام جعفر شریف‌امامی را روی کار آورد. شریف‌امامی به واسطه نسبتی که با خانواده‌های مذهبی و روحانیت داشت، سعی کرد از این مسئله سوءاستفاده و یک دوگانگی بین روحانیان و مردم انقلابی ایران ایجاد کند و البته یک سری کارهای ظاهری از جمله تعطیلی شراب‌خانه‌ها و تغییر تقویم شاهنشاهی به تقویم شمسی را برای منحرف کردن افکار عمومی نیز انجام داد.
 

دکتر حقانی با اشاره به این نکته که واقعه ۱۷ شهریور و ۱۳ آبان 13۵۷ از جمله جنایات بزرگ به‌وقوع‌پیوسته در دولت آشتی ملی بود، گفت: امام خمینی(ره) در مهرماه مجبور به خروج از عراق شدند و نهایتا به فرانسه رفتند و سال تحصیلی که آغاز شد، پیامی خطاب به دانش‌آموزان و دانشجویان دادند و از آنها خواستند در مقابل جنایت‌های رژیم پهلوی ایستادگی کنند و تظاهرات‌ گسترده‌ای را شکل دهند. به محض باز شدن مدارس و دانشگاه‌ها تظاهرات اوج گرفت، به طوری‌که هیچ‌گاه رژیم پهلوی فکر نمی‌کرد که در مدارس چنین اعتراضاتی شکل گیرد.

وی ادامه داد: از ۲ آبان‌ماه اعتراضات دانش‌آموزان شروع شد که به تعطیلی مدارس انجامید و این اعتراضات هر روز در حال برگزاری بود. دانش‌آموزان در کنار دانشجویان و هر دو در کنار ملت ایران علیه رژیم پهلوی و سلطه آمریکا ایستادگی می‌کردند. روز ۱۳ آبان با توجه به اینکه سالگرد تبعید امام خمینی به ترکیه بود، این تظاهرات رنگ و بوی دیگری گرفت. محور اصلی اعتراضات دانش‌آموزان تبعید امام بود. مأموران در آن روز شروع کردند به تیراندازی به دانش‌آموزانی که در داخل دانشگاه تهران حضور داشتند و بر اثر این اقدام جنایت بزرگی در این روز رقم خورد و حدود ۶۵ دانش‌آموز به شهادت رسیدند و تعدادی نیز زخمی شدند.

رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر عنوان کرد: بنده در آن دوره با برخی از دانش‌آموزان معترض هم‌کلاس بودم و اطلاع دارم که برخی از دانش‌آموزانی که در آن روز زخمی شده بودند، بعد از مدتی به شهادت رسیدند و کسی را می‌شناسم که سه ماه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی بر اثر جراحات آن روز به شهادت رسید. منظور این است که تعداد کشته‌ها محدود به آن روز نبود و این موضوع حکایت از این دارد که مردم ایران با تمام ظرفیت‌ها تمام‌قد برای مقابله با آن شرایطی که توسط رژیم پهلوی و در نتیجه سلطه آمریکایی‌ها ایجاد شده بود، به میدان آمده بودند.
 

نمایی از مواجهه یگان ارتش با دانشجویان معترض در برابر دانشگاه تهران (13 آبان 1357)

 
این استاد تاریخ‌پژوه گفت: جنایت ۱۷ شهریور و ۱۳ آبان 1357 در حالی توسط دولت آشتی ملی صورت گرفت که عمر سیاسی این دولت از هفتاد روز تجاوز نمی‌کرد. ابعاد حادثه دانشگاه تهران به حدی بود که وقتی در برنامه اخبار شبانگاهی گزارش تیراندازی مستقیم سربازان به طرف دانش‌آموزان از شبکه سراسری تلویزیون پخش شد، وزیر علوم بلافاصله استعفا داد و فردای آن روز کابینه شریف‌امامی نیز سقوط کرد.

دکتر حقانی افزود: پس از آن محمدرضا پهلوی ریاست کابینه را به دولت نظامی ازهاری سپرد. استقرار دولت نظامی با این هدف صورت گرفت که رهبران اپوزوسیون را متقاعد کند رژیم قابلیت‌های نامحدودی در زمینه سرکوب دارد و ازاین‌رو مصالحه با شاه امری منطقی به نظر می‌رسد. ازهاری شیوه‌ای آمیخته از آشتی و سرکوب را پیشه کرد تا فرصتی برای انتخاب نخست‌وزیر غیرنظامی از سمت محمدرضا پهلوی فراهم شود.

وی با اشاره به اینکه خشم ایجادشده ناشی از رخداد ۱۳ آبان‌ماه در جامعه ایرانی روند انقلاب را تشدید کرد، افزود: مردم هرچه بیشتر به خوی جنایتکارانه پهلوی پی می‌بردند، برای از بین بردن این رژیم ضدمردمی مصمم‌تر می‌شدند. از طرفی خود رژیم نیز مجبور شد مقداری علنی‌تر در مقابل خواسته مردم ایران قد علم کند و یک دولت نظامی روی کار بیاورد و تکلیف عملا روشن شده بود. مردم که جنایت‌ها و عقب‌ماندگی‌های کشور را دیده بودند، به هیچ عنوان از میدان مبارزه خارج نشدند و نهایتا این تقابل به عزمی راسخ و عقب‌نشینی رژیم پهلوی و فرار شاه از کشور منجر شد که خود مقدمه سقوط رژیم پهلوی در ۲۲ بهمن 1357 و پیروزی انقلاب اسلامی بود.

رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر در خصوص دلیل انتخاب دانشگاه تهران برای اعتراضات، بیان کرد: دانشگاه‌ها و مساجد هر دو کانون مبارزات جوانان ایرانی بود و هرچه می‌گذشت این دو کانون به یکدیگر نزدیک‌تر می‌شدند و اساسا در نهضت ۱۵ خرداد 13۴۲ یکی از اتفاقات مهمی که در کشور و در روند مبارزات ملت ایران رخ داد، نزدیکی دانشگاه و مساجد به یکدیگر بود. در سال 13۵۷ در مبارزه علیه سلطه آمریکا و رژیم پهلوی، دانشگاه پیشگام‌تر بود و دانش‌آموزان هم در قالب تظاهرات دانش‌آموزی اعتراضات خود را شروع کردند.

وی اضافه کرد: اگرچه پیش از این نیز دانش‌آموزان در تظاهرات مردمی شرکت می‌کردند، اما بر اساس توصیه‌ای که امام در اول مهر کرده بود، دانش‌آموزان تشکلی را برای برگزاری اعتراضات ایجاد کردند. همچنین شرایط کشور به نحوی بود که باعث شد دانش‌آموزان به عنوان یک جریان در کنار دانشجویانی که سابقه‌ای در مسیر نهضت مردم ایران داشتند، قرار بگیرند. نکته دیگر این است که قرار بود در آن روز از دانشگاه تهران به سمت منزل آیت‌الله طالقانی حرکت کنند و این انگیزه‌ای شد که دانش‌آموزان در دانشگاه تهران کنار دانشجویان قرار گیرند.

دکتر حقانی در خصوص چگونگی آگاهی‌بخشی و رسیدن اطلاعیه‌های امام خمینی به دست دانش‌آموزان، اظهار کرد: در زمان حضور امام در عراق، فشارهایی از سمت رژیم بعث بر ایشان وارد می‌شد؛ زیرا شاه با صدام به توافق رسیده بود که امام را محدود کند. اما این محدودیت‌ها با رفتن امام به فرانسه کمتر شد که البته بعدا مجددا فشارها ایجاد شد، اما در همان مقطع که رژیم فرانسه محدودیتی برای امام نگذاشته بود، پیام‌های امام توسط انجمن‌های دانشجویی، مساجد و فعالان سیاسی در کشور توزیع می‌شد و دانش‌آموزان در جریان قرار می‌گرفتند و تکاپوی فردی خود را در قالب تشکل‌های دانش‌آموزی به حرکت درآوردند، به طوری‌که حتی کشتار ۱۳ آبان 13۵۷ نتوانسته بود آنها را به عقب برگرداند و این جریان را محدود کند.

این استاد تاریخ‌پژوه با تأکید بر اینکه ما در قضایای ۱۷ شهریور، ۱۳ آبان و  ۸ بهمن 13۵۷ کشتارهای برنامه‌ریزی‌شده را می‌بینیم که در پشت هر سه مورد آمریکایی‌ها قرار داشتند، گفت: در روز ۱۳ آبان یکی از سربازان از جمع نظامی‌ها فرار کرده و به سوی دانش‌آموزان و مردم آمد که توسط فرمانده کشته شد و این سرباز احتمالا با علم به اینکه رژیم پهلوی قصد دارد یک صحنه‌ای نظیر ۱۷ شهریور را رقم بزند، به جمع مردم پیوسته بود. در روز ۱۳ آبان برخی نیروهای نظامی از صفوف نظامی‌هایی که به خیابان آمده بودند، جدا شدند و به سمت مردم رفتند و برخی از آنان به شهادت رسیدند.
 

افسران ارتش در پیوستن به مردم، در روزهای اوج‌گیری انقلاب اسلامی (سال 1357)

 
وی خاطرنشان کرد: در روز ۱۳ آبان دانش‌آموزان در محوطه دانشگاه حضور داشتند. یعنی آنها بیرون دانشگاه نبودند یا مکانی را تخریب نکرده بودند که برای نیروهای نظامی توجیهی باشد که دست به کشتار بزنند یا با تیراندازی دانش‌آموزان را متفرق کنند و هنگامی که دانش‌آموزان داخل دانشگاه بودند، این هجوم رخ داد؛ زیرا رژیم پهلوی به این نتیجه رسیده بود که دوباره یک سرکوب دیگر به راه بیندازد و از این طریق زهر چشم دیگری از مردم بگیرد.

رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر ۱۳ آبان 13۵۷ را یک واقعه ماندگار در مبارزات ملت ایران به‌ویژه مبارزات جوانان علیه سطه آمریکا دانست و بیان کرد: دانش‌آموزان مبارز، تبعید امام به واسطه اعتراض به کاپیتولاسیون را موضوع اعتراض خود قرار دادند که این امر رویکرد ضدآمریکایی نسل جوان را نشان می‌دهد و با همین روحیه بود که نهایتا توانستند انقلاب را به پیروزی برسانند. همین روحیه ضدآمریکایی در بین مردم ایران در ۴۴ سال گذشته سبب شده است آمریکا در توطئه‌های خود ناکام بماند؛ زیرا این دانش‌آموزان و دانشجویان بودند که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دفاع مقدس نقش‌آفرینی کردند و وقتی در عرصه‌های گوناگون حضور یافتند، توانستند کشور را اداره کنند. 

این استاد دانشگاه ادامه داد: فرماندهان جنگ ما جوانانی بودند که عرصه‌های ۱۷ شهریور و ۱۳ آبان را پشت سر گذاشته و در دوره پس از پیروزی انقلاب اسلامی توانسته بودند نقش درخشانی برای پیشبرد و صیانت از انقلاب و دفع توطئه آمریکا، اسرائیل و دیگر قدرت‌های استکباری داشته باشند.