غلامرضا خارکوهی، از پژوهشگران فعال تاریخ انقلاب و دفاع مقدس و از اعضای قدیمی جهاد سازندگی، در گفت‌وگو با پژوهشکده تاریخ معاصر با آچار فرانسه خواندن جهاد سازندگی، از ارتباط انقلاب فرهنگی با گسترش این نهاد و نیز جوانمرگ شدن آن با اقدامی که بیست سال پیش انجام شد سخن گفته است.

مصاحبه‌کننده: رحمت رمضانی
 
غلامرضا خارکوهی گفت: تأسیس جهاد سازندگی در تاریخ ایران رویداد مهمی است که به دست رهبر کبیر انقلاب رخ داد و با خدمات بی‌شماری که این نهاد عَرضه کرد چهره کشور دگرگون شد و موجب افزایش آبروی نظام جمهوری اسلامی در دنیا گردید. در اوایل پیروزی انقلاب اسلامی جامعه روستایی که بخش اعظم جمعیت ایران را تشکیل می‌داد، در فقر و محرومیت کامل به سر می‌بُرد و بیش از 80 درصد روستاها فاقد امکانات زیربنایی و رفاهی بودند. اما جهاد سازندگی در مدت کوتاهی در بسیاری از این روستاها آب لوله‌کشی، برق، راه، مدرسه، حمام، درمانگاه و حتی برخی روستاها مسجد و حوزه علمیه احداث کرد و کشاورزی و دامداری و صنایع روستایی را رونق داد و موجب صدور انقلاب به روستاها و کاهش مهاجرت آنها به شهرها شد.
 

 
این تاریخ‌نگار افزود: امام خمینی توجه ویژه‌ای به محرومان داشت و از آغاز نهضت اسلامی تا پیروزی و بعد از آن تا زمان فوتش همواره بر رسیدگی به حال محرومان و مستضعفان جامعه تأکید می‌کرد. در همین راستا بود که روز 26 خرداد سال 1358 فرمان تأسیس نهاد جهاد سازندگی را صادر نمود و فردای آن روز 27 خرداد این نهاد به‌طور خودجوش و مردمی شکل گرفت و با استقبال عمومی مواجه شد. چه خوب است شورای عالی فرهنگ عمومی کشور روز 26 یا 27 خرداد را به عنوان روز محرومیت‌زدایی در کشور تصویب و ابلاغ نماید.
 
خارکوهی با اشاره به نقش دانشجویان در تأسیس جهاد سازندگی گفت: دانشجویان مذهبی و انقلابی بعد از پیروزی انقلاب به تبعیت از اندیشه‌های امام خمینی، از دانشگاه‌های مختلف کشور در تهران تجمع کردند و تصمیم به حضور در مناطق محروم و انجام خدمات عمرانی گرفتند، اما وقتی امام خمینی فرمان تأسیس جهاد سازندگی را اعلام کرد، دانشجویان با شوق فراوان استقبال کردند و به تشکیل این نهاد پرداختند و برنامه‌های خود را بر اساس دیدگاه‌های امام در مناطق محروم اجرا نمودند. در واقع دانشجویان مسلمان و عضو انجمن‌های اسلامی دانشگاه‌ها نقش اول را در تأسیس این نهاد داشتند.
 
وی اضافه کرد: دانشجویان انقلابی با دست خالی و با هزینه شخصی خود و اندک بودجه‌ای که دولت موقت و شهید دکتر بهشتی در اختیارشان گذاشت و با چند ماشین قُراضه ادارات کارشان را در تهران و شهرستان‌ها آغاز کردند و در همان ابتدا هر دسته از دانشجویان به شهرهای دورافتاده و مناطق محروم مثل گنبد، کرمان، خوزستان، کردستان و مناطق دیگر رفتند و با وجود آنکه در بسیاری از این مناطق گروه‌های مسلح و تجزیه‌طلب در حال توطئه بودند، ولی دانشجویان جهادگر این خطرات را به جان خریدند و به خدمت‌رسانی به محرومان و روستاییان پرداختند.  
 
خارکوهی با اشاره به وقوع انقلاب فرهنگی و تعطیلی دانشگاه‌ها در فروردین سال 1359 گفت: یکی از برکات انقلاب فرهنگی این بود که بسیاری از دانشجویان متعهد در جهاد سازندگی وارد شدند و به عنوان اولین مهندسان و متخصصان به طراحی و اجرای پروژه‌های بی‌شمار در مناطق محروم کشور پرداختند. به همین جهت وقتی در پاییز سال 1361 دانشگاه‌ها بازگشایی شد و دانشجویان، جهاد سازندگی را ترک کردند خلأ آنها در این نهاد کاملا محسوس بود.
 
مولف «کتاب امام و جهاد سازندگی» گفت: این نهاد در زمان دولت مهندس بازرگان مورد بی‌مهری ملی‌گراها قرار گرفت و به آن اهمیت و بهای لازم را نمی‌دادند. اما در همان زمان شهید دکتر بهشتی که از طرف شورای انقلاب سرپرستی جهاد سازندگی را به عهده گرفته بود کمک و پشتیبانی لازم را از این نهاد به عمل آورد. شهید بهشتی علاوه بر حمایت فرهنگی و سیاسی از جهادگران، بخشی از هزینه‌های فعالیت آنها را نیز تأمین می‌کرد. او در اولین روزهای پس از تأسیس جهاد حجت‌‎الاسلام ناطق نوری را به حضرت امام خمینی معرفی کرد که امام هم او را به عنوان نماینده روحانیت در جهاد سازندگی منصوب نمود تا مانع از انحراف سیاسی و عقیدتی این نهاد انقلابی شود.
 
خارکوهی، که خود از نیروهای قدیمی و بازنشسته جهاد سازندگی است، می‌گوید: جهاد سازندگی به صورت شورای سه‌نفره یا پنج‌نفره اداره می‌شد، ولی در سال 1362 که این نهاد به وزارتخانه تبدیل شد، یکی از اعضای شورا وزیر جهاد بود که حلقه ارتباط این نهاد با هیئت دولت و نخست‌وزیر محسوب می‌شد.
 
 مولف کتاب «تاریخ شفاهی جهاد سازندگی» گفت: این نهاد تنها نهادی بود که مثل آچار فرانسه در خدمت نظام جمهوری اسلامی قرار داشت؛ چون جهادگران بامداد تا بامداد آماده خدمت بودند؛ هم در روستاها، هم در هشت سال دفاع مقدس و خط مقدم جبهه، هم در بازسازی مناطق جنگی، هم در بحران‌های طبیعی مثل سیل و زلزله همیشه و همه جا در خدمت مردم و انقلاب بودند. ما نهادی مشابه جهاد نه در ایران که در هیچ کشوری سراغ نداریم. حتی جهاد سازندگی ایران در برخی از کشورهای فقیر دنیا از جمله تانزانیا، سیرالئون، و لبنان هم فعالیت کشاورزی انجام می‌داد که خیلی مورد استقبال مردم آن مناطق قرار گرفت. به عبارت دیگر فعالیت‌های جهاد در آن کشورها موجب صدور انقلاب به آن سوی جهان شد.
 
این تاریخ‌نگار اضافه کرد: جهادگران دلباخته امام خمینی بودند و امام هم مکرر از خدمات جهاد در روستاها و جبهه‌ها تعریف و تمجید می‌کرد و نقش آنها را در جنگ کمتر از نیروهای نظامی نمی‌دید. حتی به خاطر نقش برجسته جهاد سازندگی در هشت سال دفاع مقدس، آنها را «سنگرسازان بی‌سنگر» نامید. با وجود این، چند سال پس از ارتحال امام خمینی، دولت آقای خاتمی جهاد سازندگی را جوانمرگ کرد؛ چون متأسفانه این نهاد را در سال 1379 بدون کارشناسی دقیق در یک اقدام نسجیده، با وزارت کشاورزی ادغام کرد. با این اقدام هم نظام متضرر شد و هم جامعه و خصوصا مردم مناطق محروم بیش از همه زیان دیدند.