مهندس اصغر جمالی فرد، از یاران و دوستان دیرین شهید محمد منتظری است.او در گفت‌وشنودی که پیش روی دارید، به بازخوانی کارنامه آن شهید در طرح و عملی ساختن ایده «انترناسیونالیسم اسلامی» پرداخته و آثار و پیامدهای آن را بررسی کرده است.

تاکنون با شما در باب خاطراتتان از شهید محمد منتظری، گفت‌وشنودهای متعددی داشته‌ایم. بااین‌همه، این مصاحبه از لونی دیگر است و بیشتر صبغه نظری دارد. خوب است که از این نکته آغاز کنیم که در نگاه آن شهید، مبارزه چه تعریفی داشت؟
بسم الله الرحمن الرحیم. خدمتتان عرض کنم که آن بزرگوار، هرگز مبارزه را قومی و ناسیونالیستی و محصور در مرزهای طیف یا نژاد و جغرافیا نمی‌دید، بلکه همه ملل در بند و مستضعفان جهان را در این مبارزات سهم می‌دانست و تلاش می‌کرد همه محرومان دنیا را تحت لوای دین، علیه مستکبران دنیا به قیام وادار کند. به همین دلیل هم اندیشه انترناسیونالیسم اسلامی را مطرح کرد و گفت: چون پایبند به اسلام هستیم، نمی‌توانیم ایرانی یا عربی یا منطقه‌ای فکر کنیم. انسان در همه جای جهان کرامت دارد و تنها براساس انترناسیونالیسم اسلامی است که می‌توان در جهت حمایت از محرومان گام برداشت.
 

 
اتفاقا این آرمان «انتر ناسیونالیسم اسلامی» در کنار آرم نشریه «پیام شهید» همواره چاپ می‌شد. شاید بهتر باشد که قدری بیشتر درباره این واژه توضیح دهید.
انترناسیونالیسم به معنی همکاری مسالمت‌آمیز بین ملت‌ها براساس منافع مشترک آنهاست. البته در دوران مبارزه، بیشتر نیروهای چپ روی این مفهوم تکیه می‌کردند. در آبان سال 1357 در لندن، علیه رژیم پهلوی تظاهراتی از سوی روحانیون مبارز ایران صورت گرفت که در آن به «انترناسیونالیسم اسلامی» اشاره شده بود. شهید محمد منتظری وقتی به ایران برگشت، این ایده را مطرح کرد. همان‌طور که اشاره کردم، همیشه می‌گفت: ما به عنوان ملتی مسلمان، مسئولیت داریم که به همه دنیا کمک کنیم و فقط نمی‌توانیم به فکر خودمان باشیم! تا به حال سعی کرده‌اند تحت عنوان ناسیونالیسم ایرانی و افغانی و پاکستانی و عربی، ‌ما را از هم جدا کنند، در حالی که طبق نص صریح قرآن «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَه» همه ما با هم برادریم.
شهید محمد منتظری به دلیل حضور در کشورهای مختلف اسلامی، با همه آنها آشنایی داشت و لذا خیلی خوب می‌توانست نیروشناسی کند. او به هر جایی که وارد می‌شد، خیلی سریع نیروهای باانگیزه و مستعد را شناسایی و با آنها ارتباط برقرار می‌کرد و در واقع حلقه وصل بین نیروهای هر منطقه با ملیت‌های مختلف می‌شد.
 
ویژگی‌ها و اهداف انترناسیونالیسم اسلامیِ مورد نظر شهید محمد منتظری چه بودند؟
نخستین ویژگی انترناسیونالیسم اسلامی، انسانی و جهانی اندیشیدن است؛ بدین معنا که محرومان جهان یا برادر دینی ما و یا چون ما انسان هستند (نص فرمان امیرمومنان به مالک اشتر). شهید محمد منتظری هدف انترناسیونالیسم اسلامی را نجات انسان از استبداد، استثمار، استعمار و سلطه‌جویی و برپایی جامعه‌ای آباد و آزاد برای همه انسان‌ها می‌دانست؛ به همین دلیل هم همیشه می‌گفت: درست است که انقلاب اسلامی در ایران به وقوع پیوست، اما تنها متعلق به ایران نیست، بلکه به تمام کشورهای اسلامی تعلق دارد. او معتقد بود که باید روی استعدادها و سرمایه‌های بین‌المللی حساب و از آنها برای پیشبرد انقلاب استفاده کنیم. ما باید برادران دینی خود را در دیگر کشورها، بدون توجه به قومیت‌ها و جغرافیاهای گوناگون آنها، شناسایی کنیم و در کنار برادران مسلمان و ایرانی قرار دهیم. ما باید در وهله اول، توده‌های مرحوم را در سراسر جهان، آگاه و سپس از آنها حمایت مادی و معنوی کنیم.
 
اقدامات عملی شهید محمد منتظری در راستای تحقق انترناسیونالیسم اسلامی، چه مواردی بودند؟
کمک به سازمان‌های آزادی‌بخش اسلامی و ملی، تا مردم هر کشور بتوانند خود را از شر ابرقدرت‌ها رها کنند. او ابتدا برای سازماندهی توده‌های جمهوری اسلامی در آبان سال 1358، سازمان «ساتجا» را تأسیس کرد. او معتقد بود که انقلاب ما فقط متعلق به ایران و کشورهای اسلامی نیست، بلکه متعلق به تمام محرومان جهان است و در این راه معتقد به یک انقلاب دائمی و مستمر بین‌المللی بود. از آنجا که حزب از ابزارهای جوامع مدرن برای پیشبرد اهداف و تربیت کادرهای مورد نیاز جامعه و مهار قدرت است، شهید محمد منتظری هم «ساتجا» را راه‌اندازی کرد، اما به دلیل طی نکردن فرآیندهای مقدماتی تشکیل حزب، این گروه نتوانست به فعالیت خود ادامه دهد.
شهید محمد منتظری به نقش مهم رسانه‌ها در تولید خبر و اطلاع‌رسانی به خوبی واقف بود و به همین دلیل، اطلاع‌رسانی را در بین طلاب جوان و روحانیون حوزه علمیه قم عمومی کرد. در دهه‌های 1340 و 1350، فضای حوزه به قدری بسته بود که گوش دادن به رادیو و مطالعه روزنامه و کتب غیردرسی، عملی نامأنوس به نظر می‌رسید. او توانست طلاب جوان را با این رسانه‌ها آشتی بدهد و فضای آن روز حوزه را بشکند. او در این زمینه مجلات «شهید»، «پیام شهید» و «بین‌الملل اسلام» را به فارسی منتشر و در انتشار مجله عربی «الشهید» همکاری کرد.
 
ظاهرا مشارکت شهید محمد منتظری در تأسیس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم، معطوف به اهدافی این‌چنین بوده است. دیدگاه شما در این باره چیست؟
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مراکز حساس حکومتی در دست مردم قرار گرفتند. در این میان کسانی که در پی کسب قدرت بودند، از جمله ته‌مانده‌های رژیم طاغوت، به غارت بیت‌المال پرداختند و گروهک‌های معاند از جمله فدائیان خلق و مجاهدین هم به انبار کردن اسلحه دست زدند! شهید محمد منتظری برای حفظ و حراست از اموال عمومی‌ به‌ویژه تسلیحات موجود، برای افراد مورد اعتماد و مؤمن به انقلاب کارت حمل اسلحه صادر کرد تا بتوانند اسلحه‌های به تاراج رفته را پس بگیرند و به بیت‌المال برگردانند. از سوی دیگر، خطر ضدانقلاب و لزوم حفظ دستاوردهای انقلاب، ایجاب می‌کرد که سازمان نظامی قدرتمندی از جوانان مؤمن انقلاب تشکیل شود و با دیدن آموزش‌های لازم، به حفظ و حراست از دستاوردهای انقلاب بپردازد. او این طرح را با شهید آیت‌الله بهشتی در میان گذاشت و به اتفاق شهید آیت‌الله مطهری نزد حضرت امام رفتند و ضرورت تشکیل چنین سپاهی را مطرح کردند که از سوی امام خمینی بسیار مورد استقبال قرار گرفت. بنده پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در تاریخ 4 اسفند 1357 به ایران آمدم و او طرح سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (پاسا) را با من در میان گذاشت. او به دلیل آشنایی با یاسر عرفات، از او خواست که برخی از نیروهای آموزشی سازمان الفتح را برای تعلیم آموزش‌های چریکی و مسائل امنیتی به ایران بفرستد و عرفات عده‌ای از افسران فلسطینی را به ایران اعزام کرد. روزی همراه با محمد منتظری و شهید نامجو و افسران فلسطینی و چند تن از رزمندگان ایرانی، به دانشکده افسری رفتیم و با رئیس آنجا، سرهنگ محمودی، مذاکره کردیم. قرار شد بعضی از دروس زائد حذف و به جای آنها دروس انقلابی تدریس شوند. متأسفانه دولت موقت در این موضوع کارشکنی کرد و سپاه و دانشکده افسری نتوانستند از این موقعیت طلائی استفاده کنند. بعد هم با دسیسه‌چینی‌های سیدهادی و سیدمهدی هاشمی و...، محمد مدتی در خانه پدرش در حصر بود! او در آن دوره منتظر ماند تا مجددا بتواند به تهران برگردد!
 
شهید محمد منتظری در زمره کسانی بود که درباره دولت موقت به افشاگری پرداخت. تحلیل شما از این رویکرد او چیست؟
فکر کنم که قبلا قدری در این باره صحبت کرده‌ایم. شهید محمد منتظری از قبل، با مواضع سیاسی مهندس بازرگان آشنا بود، اما به خاطر تبعیت از دستورات حضرت امام و حفظ نظام و وحدت اسلامی، در ابتدای امر علیه بازرگان و ترکیب دولت موقت موضع‌گیری نکرد و حتی تا جایی که توانست، از آن حمایت هم کرد. اما وقتی که بازرگان با تفکر سیاست گام به گام، سعی کرد انقلاب اسلامی را از مسیر ضدامپریالیستی خود منحرف کند و به سمت آمریکا سوق دهد، با قاطعیت شروع به افشاگری کرد و به‌خصوص ماهیت امیرعباس انتظام را ــ که نام اصلی او عباس روافیان و فرزند میرزا یعقوب یهودی بود ــ و نیز ماهیت ابراهیم یزدی را برملا کرد. تشکیل دادگاه عباس امیرانتظام، تا حدودی حاصل افشاگری‌های محمد منتظری و بعضی از انقلابیون از جمله جلال‌الدین فارسی بود که در روز جمعه 24 فروردین 1358 در جنوب میدان 17 شهریور به سخنرانی پرداخت و سیاست خارجی دولت بازرگان را برملا کرد!
 

 
به بحث مشارکت شهید محمد منتظری در تشکیل سپاه برگردیم. اقدامات او پس از تأسیس واحد نهضت‌های آزادی‌بخش سپاه چه بود؟
اولین اقدام شهید محمد منتظری، دعوت از یاسر عرفات بود که با زحمات فراوانی انجام شد. پس از پیروزی انقلاب، رابطه ایران و اسرائیل قطع و سفارت اسرائیل به سفارت فلسطین تبدیل و هانی الحسن به عنوان اولین سفیر فلسطینی در ایران تعیین شد.
یکی دیگر از اقدامات شهید محمد منتظری اعزام نیرو به لبنان برای کمک به فلسطینی‌ها بود. ساتجا با ثبت‌نام از داوطلبان و با هماهنگی فلسطینی‌ها، اعزام نیرو به لبنان را انجام داد. این حرکت از داخل با مقاومت‌های جدی روبه‌رو شد، اما داوطلبان در فرودگاه تهران تحصن و وزارت امور خارجه را اشغال کردند و توانستند اجازه خروج از ایران را بگیرند و به این ترتیب اولین گروه داوطلب، در 1 دی‌ماه 1358 عازم دمشق شد. در بین آنها برخی از فرماندهان آینده سپاه از جمله شهید احمد کاظمی هم حضور داشتند.
از دیگر اقدامات شهید محمد منتظری در جهت تقویت اندیشه انترناسیونالیسم و نهضت‌های آزادی‌بخش، برگزاری همایش نهضت‌های آزادی‌بخش در تهران بود. این همایش بیشتر جنبه تبلیغاتی داشت تا افکار عمومی در ایران و کشورهای دیگر تحت‌تأثیر قرار بگیرند. مدعوین از کشورهای مختلف اسلامی و غیراسلامی بودند و حتی سرخ‌پوستان معترض آمریکایی هم، به این همایش دعوت شده بودند. شهید محمد منتظری برای برقراری ارتباط با نهضت‌های کشورهای اسلامی و شناسایی نیروهای مبارز آنها، در همایش‌های زیادی در کشورهای اسلامی شرکت می‌کرد.
 
سرانجام ایده انترناسیونالیسم به کجا انجامید؟
جریان‌ها در ایران معمولا متکی به افراد هستند؛ لذا با شهادت محمد منتظری در 7 تیر سال 1360، ساتجا ــ که فاقد قابلیت حزبی بود ــ نتوانست به فعالیت ادامه بدهد. واحد نهضت‌های آزادی‌بخش سپاه هم توسط مهدی هاشمی اداره می‌شد که به دلیل رویکردهای انحرافی او منحل شد. قاعدتا می‌دانید که فعالیت نهضت‌ها، خارج از سپاه و با حمایت‌های آیت‌الله منتظری و مدیریت مهدی هاشمی ادامه پیدا کرد، اما پس از اعدام سیدمهدی هاشمی و به خاطر بدبینی‌های ایجادشده، اعضای آن هر یک به سویی رفتند. امروز گرچه دیگر نامی از انترناسیونالیسم اسلامی وجود ندارد، اما با حمایت رهبر معظم انقلاب اسلامی و نیروهای سالم و دلسوز نظام، پشتیبانی از محرومان و مسلمانان کشورهای دیگر از جمله عراق، سوریه، یمن، فلسطین و... به صور دیگر ادامه دارند.