تاریخ معاصر - نگاهی به سنت بست نشینی در ایران

شواهد تاریخی از دیر باز حضور پدیده بست نشینی1 را در اشکال مختلف در پاره ای از جوامع نشان داده و سیر جریان را به شکلهای گوناگون، از جمله اعتصاب، تحصن، پناهندگی و غیره باز کرده حتی امروزه نیز در کشور خود ما و در سایر نقاط مختلف جهان می‌توان مشاهده کرد و تأثیر آن را در ظهور و سقوط حکومتها و پایداری و سرنگونی آنها در متن و حاشیه رویدادهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی در تحولات تاریخ معاصر ارزیابی کرد. در این رهگذار شاید در هیچ دوره ای مانند دوره قاجار شاهد رواج گسترده بست‌نشینی نباشیم.

این عمل در نظر نویسندگان خارجی یک تاکتیک ایرانی جهت احقاق حق بود. مردم مظلوم پیوسته به جهت دادخواهی در مکانهای خاص (اماکن مقدسه، مساجد امامزاده و منازل علما و مجتهدین) بست می نشستند و تا حدودی هم منجر به رفع ظلم می‌شد. و لذا این رسم پیوسته به کار گرفته می‌شد، و حکومت به دنبال راهکار اساسی بود که این رسم را ریشه کن نماید.

می‌گویند ناصرالدین شاه که از رواج بست نشینی بیم داشت خطاب به آیت الله ملا علی کنی می‌نویسد:

شما که رئیس علما هستید حکم بدهید به رفع بست‌نشینی و آنرا مهمل گذارید.

حاج ملا علی در جواب ناصرالدین شاه می نویسد:

گمانم این است دولت باب عدالت را باز نماید، تا جمیع ابواب بسته شود.2

خانم لیدی شل بست نشینی را در ارتباط به عمل نشدن قانون می داند و در این باره می نویسد: « در ایران با اینکه ظاهراً مجموعه ای از قوانین وجود دارد ولی غالباً هیچ یک از آنها به مورد اجرا گذاشته نمی شود، چون عمل ضایع کننده قدرت مثل حب و بغض، تحریکات مختلف، فساد و اعمال نفوذ دائماً در کار است و برای سنجش خوب و بد کارها مصالح گوناگون را به جای قانون مدنظر قرار می دهند، در چنین جامعه ای مسلماً، وجود حق پناهندگی و بست نشینی اجتناب ناپذیر است و می تواند یکی از روشهای حفاظت شخصی در برابر نارسایی قانون و جلوکیری از تضییع حق بی گناهان در مقابل حکومت زور و استبداد به حساب بیاید و نتیجه مناسبی را برای بست نشینان به ارمغان بیاورد.»3

شیوه معمول بست نشینی چنین بود: اشخاصی که تقاضایی داشتند در محل امن و مقدس بست می نشستند و اعلام می نمودند تا وقتی به درخواستشان رسیدگی نشود از آنجا خارج نخواهند شد. و تا این حد در عرف اجتماعی قابل قبول و به صورت قانونی در آمده بود. اما بعدها از حالت معمول خود خارج شد و به صورت زشتی درآمد، به طوری که حتی افراد مجرم به جهت فرار از مجازات از این رسم سوء استفاده می کردند تا جایی که امیر کبیر به شدت از آن جلوگیری می کرد. البته مکانهای دیگر مثل اصطبل شاهی و زیر چرخ توپ مروارید نیز به عنوان محل بست نشینی استفاده می شد، ولی درایت و تیزبینی امیر کبیر اجازه نمی داد این اماکن، محل امنی برای افراد مجرم باشد، لذا افراد فرصت طلب، سفارتخانه دول خارجی خصوصاً روس و انگلیس را پناهگاه خود قرار دادند و این حرکت ناصواب از آن به بعد مرسوم گردید و در جنبش مشروطه از آن استفاده شد.

تحصن در سفارت انگلیس در جریان نهضت مشروطه‌خواهی ملت ایران حرکتی مشکوک بود که در تغییر مسیر آن نهضت دینی مؤثر واقع شد. بازتاب این واقعه در منابع تاریخی به صورتهای مختلف آمده4، عده‌ای آن را حرکتی از سر ناچاری و عده‌ای دیگر آن را حرکتی حساب شده با اشاره و راهنمایی بیگانگان معرفی می نمایند در هر صورت این اقدام بی سابقه یعنی پناهنده شدن در سفارتخانه ها باعث گردید دست بیگانگان در امور داخلی ایران به کار افتد و سبب بروز تشتت و اختلاف در صفوف متحد مردم شوند.

پی نوشت:

1. جهت اطلاعات بیشتر از سنت بست نشینی، رجوع کنید به: تاریخچه بست‌نشینی همراه با شواهد تاریخی، تهران، علمی، 1366.
2. محمدعلی تهرانی (کاتوزیان)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ص184-190 .
3. خاطرات لیدی شل، ص116 .
4. در این خصوص رجوع کنید به: محمد معینی، تصحیح و تحشیه نسخه خطی تاریخ انقلاب ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد، تهران واحد علوم تحقیقات سال تحصیلی 1381، تحت عنوان رفتن مردم طهران به سفارتخانه دولت انگلیس، ص 39-42 و ص 54-59. و نیز رجوع کنید به: همایش یکصدمین سالگرد انقلاب مشروطیت، خبر نامه شماره دوم (نخستین سده) 1384، تحت عنوان ورقی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، ص 39. و نیز رسول جعفریان،بست‌نشینی مشروطه‌خواهان در سفارت انگلیس بررسی تحولات یک ماهه تحصن مشروطه‌خواهان در سفارت ...، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1384.