«بررسی خصال علمی و پژوهشی مرحوم استاد ابوالحسنی (منذر)» در گفتوگو با دکتر موسی حقانی
استاد ابوالحسنی نهایت استفاده را از تاریخ مجسم برد
27 تير 1399 ساعت 13:30
نام آیت‌الله شیخ حسین لنکرانی و استاد ابوالحسنی (منذر) در تاریخ و تاریخ‌نگاری معاصر ایران به هم گره خورده است. البته تلاقی این دو چهره، تحلیل‌ها و اظهارنظرهای بحث‌برانگیزی را به دنبال داشته که نمونه آن، اظهارات اخیر حجت‌الاسلام رسول جعفریان است. در گفت‌وگوی زیر، دکتر موسی حقانی، رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر، که فعالیت مستمر در زمینه تحقیقات تاریخی و اشراف بسیاری بر اسناد تاریخ معاصر ایران دارد، درباره ارتباط این محقق تاریخ معاصر ایران و تاریخ مجسم نظر دیگری مطرح کرده است
با توجه به برخی موضع‌گیری‌هایی که درباره استاد علی ابوالحسنی (منذر) صورت گرفته است، مشتاقیم بدانیم که دکتر حقانی چه دیدگاهی نسبت به شخصیت، آثار و تاریخ‌نگاری مرحوم منذر دارد.
درباره خوان بزرگی که مرحوم استاد ابوالحسنی (منذر) گسترده، گفتنی‌ها به حدی وسیع است که می‌شود بارها درباره ایشان سخن گفت و به تکرار هم نیفتاد. اگر کسی با مرحوم آقای ابوالحسنی زندگی کرده باشد و عمق آثار ایشان را از نزدیک لمس کرده باشد، آن وقت می‌فهمد که ما چه گوهری را از دست دادیم؛ گوهری که می‌توانست در بازشناسی و بازنویسی تاریخِ پر رمز و راز ایران، همچنان بدرخشد و به روشنگری بپردازد، ولی افسوس که ایشان زود از دست رفت و جایش خالی شد.
خود شما هم گویا از نزدیک با مرحوم ابوالحسنی معاشرت داشتید؟
بله. من خودم با آقای ابوالحسنی، هفده سال همکاری علمی و حتی رفاقت و همزیستی داشتم. ایشان به راستی یک دانشمند نکته‌سنج بود که حق عظیمی بر تاریخ‌نگاری ایران داشت. آقای ابوالحسنی در کسوت یکی از پیشگامان و بنیان‌گذاران مکتب تاریخ‌نگاری اصیل معاصر ظاهر شد و آثار علمی و مهمی را از خود به یادگار گذاشت.
جالب است! هفده سال برای همکاری مستقیم، زمان قابل توجهی است و نشان می‌دهد شما کاملا با روحیات و خصلت‌های او آشنایید. حالا بدون تعارف و جدا از رفاقت‌های معمول، به عنوان یک فرد صاحب نظر که از نزدیک سبک علمی مرحوم ابوالحسنی را دیده، کار او را از نظر کمی و کیفی، چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا او از عهده هدفی که در این زمینه داشت، به خوبی برآمد یا خیر؟
نکته‌ای که مرحوم ابوالحسنی، آن را به عنوان رسالت خود ــ در کنار آثاری که از ایشان باقی مانده است ــ معرفی می‌کرد، پروژه «بازنگری و بازنگاری تاریخ معاصر ایران» بود و این ادعای بزرگی است که هرکسی نمی‌تواند آن را مطرح کند.
شاید باور نکنید اگر بگویم چیزی بیش از ۳۵ سال تلاش شبانه‌روزی و علمی آقای ابوالحسنی در کنار تتبع و هوشمندی و همچنین، بهره‌گیری از استاد تیزبین و مطلعش، آیت‌الله شیخ حسین لنکرانی(ره) این جرئت و ظرفیت را در ایشان به‌وجود آورد که دم از بازنگری و بازنگاری تاریخ معاصر ایران بزند؛ این طرحی است که شاید از توان بسیاری از تاریخ‌پژوهان و تاریخ‌نگاران خارج باشد و شاید اصلا عمق ماجرا را تشخیص ندهند که این پروژه چیست و چقدر کار می‌برد و چه زحمتی دارد. به نظر من، اگر می‌گویند ایشان یک محقق سخت‌کوش و عمیق بود، حرف درستی است؛ چون خودم طی هفده سالی که شاهدِ تلاش خستگی‌ناپذیر او بودم، این واقعیت را مشاهده کردم و به جرئت می‌توانم بگویم ایشان یک عالم بزرگ و تاریخ‌نگار برجسته‌ای بود که در سنگر دفاع از حقایق ایستاد و جهت دفاع از مظلومان تاریخ، به روشنگری پرداخت و همچون سلسله‌جنبانی فعال، در طول ۳۵ سال، هیچ‌گاه به مرخصی نرفت.
ایشان کار درخشانی به نمایش گذاشت و با وجود عمر کوتاهی که داشت و متأسفانه زود هم از دست ما رفت، کارهای بزرگی انجام داد و به خوبی از عهده برآمد.
شما برای یک ارزیابی مناسب از کار ایشان، باید به میزان عمر و مقدار امکانات او هم توجه کنید که آن وقت خواهید دید، با کمترین امکانات، بیشترین و عمیق‌ترین بازدهی را داشت. من گاهی وقت‌ها تعجب میکردم که ایشان با فرصت کمی که دارد، چگونه همه چیز را می‌خواند و از تازه‌ترین مسائل باخبر است و اگر احیانا مطلبی از ایشان پنهان می‌ماند، فورا سراغش را می‌گرفت.
استاد علی ابوالحسنی(منذر) در کنار مرقد شهید آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری در دوره جوانی
هر محققی در سیر علمی و پژوهشی خود، دغدغه‌هایی دارد که به منزله موتور محرک برای او است. به نظر شما، مهم‌ترین دغدغه مرحوم ابوالحسنی چیست و چه انگیزه‌ای موجب شد که او در مسیر مطالعات تاریخی گام بردارد و دنبال جریان‌سازی و تحول‌گرایی در تاریخ‌نگاری باشد؟
همان‌طور که گفتم، دغدغه بازنگری و بازنگاری تاریخ معاصر ایران در آثار ایشان بسیار چشمگیر و برجسته است. مرحوم ابوالحسنی براساس روحیه نقادی و مطالعات گستردهای که داشت، به این نتیجه رسیده بود که ما باید تاریخ خودمان را از نو بازخوانی کنیم و با همین تفکر، به سمت «بازبینی»، «بازشناسی» و «بازنگاریِ» تاریخ حرکت کرد و نهایتا این کار را در کتاب‌ها، مصاحبه‌ها و مقالات کثیر خود انجام داد.
ایشان در این زمینه، اول کتاب‌شناسی و منبع‌شناسی می‌کرد و سعی می‌کرد ابتدا همه منابع تاریخی را شناسایی کند و ضمن بررسی آثار موجود و نویسندگان آن، به جریان‌شناسی فکری آنها می‌پرداخت؛ لذا با همین رویکرد، گام در مسیر بازنگری گذاشت و بعد مرحله بازنگاری را آغاز کرد.
بر این اساس، با نگارش آثاری مثل «زندگی و زمانه شیخ ابراهیم زنجانی» یا کتاب «فراتر از روش آزمون و خطا» که مربوط به حیات فرهنگی ـ سیاسی آیت‌الله سیدکاظم یزدی است، یا کتاب «آیت‌اللّه حاج میر سیداحمد طباطبایى» و یا مجموعه هفت‌جلدی مربوط به «مشروطه و آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری» یک بازنگاری مهم، در تاریخ مشروطه انجام داد و اگر اجل مهلت می‌داد و می‌توانست آثار دیگرش را به انتها برساند و منتشر سازد، ما با یک مجموعه بزرگ‌تر و کامل‌تر همراه با رویکرد علمی و تحقیقی شایان در تاریخ مشروطه مواجه می‌شدیم که واقعا بی‌نظیر بود.
اگرچه نگاه نو و جدید یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های تاریخ پژوهشی است، اما بی‌شک مهم‌ترین مؤلفه یک تاریخ‌پژوه تتبع و شناخت عمیق و دقیق منابع است. نه فقط منابع شناخت‌شده و مشخص بلکه منابعی که می‌تواند به صورت جانبی و ضمنی در فهم تاریخ معاصر یاری‌گر باشند. استاد منذر به‌شدت اهل تتبع بود.
سؤالی که در اینجا پیش می‌آید این است که اساسا چه ویژگی‌هایی در استاد ابوالحسنی وجود داشت که کارش را از سایرین ممتاز کرد؟
مرحوم ابوالحسنی در تحقیقات تاریخی، از ویژگی‌های شاخصی برخوردار بود که از آن جمله می‌توان به پشتکار فراوان، دقت نظر، رعایت انصاف، عدم خلط مباحث، عدم دخالت دادن دیدگاه‌های شخصی و جامع‌نگری در توجه به لایه‌های پیدا و پنهان تاریخ اشاره کرد.
تتبع و مطالعه عمیق و گسترده مرحوم ابوالحسنی از منابع ناشناخته و نادر ــ که کمتر مورد استفاده پژوهشگران قرار میگیرد ــ از دیگر ویژگی‌های علمی ایشان است.
یعنی نادرترین منابع را شکار و در تحقیقات خود استفاده می‌کرد. ژرف‌اندیشی و ژرف‌نگری در افکار و رفتار او کاملا به چشم میخورد و در طول سال‌های تحقیق و تألیفش، این روحیه را بیش از پیش دنبال می‌کرد.
موضوع بعدی روش‌مندی تحقیقات تاریخی ایشان است. از آنجایی که مرحوم ابوالحسنی دروس حوزوی خوانده بود، تجربیات برگرفته از دروس حوزوی به‌ویژه «علم رجال» و «درایت الحدیث» کمک بسیاری در دسترسی ایشان به روش و ملاکی متقن در تاریخ‌نگاری کرد.
او هنگام بررسی آثار و اسناد از زوایای مختلف راوی خبر و منبع را مورد واکاوی قرار می‌داد و این طور نبود که به محض خواندن یک سند یا یک خط در یک کتاب آن را بپذیرد و بر همان اساس حکم صادر کند. علاوه بر این، ایشان بسیار پرتتبع بود و درباره یک موضوع، تقریبا همه منابع مربوط و حتی منابع در ظاهر غیر مربوط را مورد بحث و بررسی قرار می‌داد.
بنابراین یکی از امتیازات روش ایشان، یاری‌گری از علوم اسلامی و حوزوی برای فهم و تبیین تاریخ معاصر به صورت منطق تاریخ‌پژوهی اجتهادی است.
از دیگر ویژگی‌های شخصیتی و علمی ایشان، انصاف مثال‌زدنی در حوزه تاریخ‌نگاری است که اگر در زمینه‌ای به نتیجه نمی‌رسید، اصراری به تحمیل دیدگاهی خاص نداشت و آن را تسری نمی‌داد و اگر هم از جهت علمی در حوزه‌ای به نتیجه می‌رسید، همان برایش مبنا و ملاک قضاوت می‌شد و از دیگران نمی‌هراسید.
یکی از امتیازات روش ایشان، یاری‌گری از علوم اسلامی و حوزوی برای فهم و تبیین تاریخ معاصر به صورت منطق تاریخ‌پژوهی اجتهادی است
یکی از مسائلی که درباره بینش تاریخی استاد ابوالحسنی مطرح است، استفاده ایشان از استادش مرحوم حاج شیخ حسین لنکرانی است. اگر اجازه دهید این پرسش را مطرح می‌کنم که اساسا ایشان با چه رویکردی به سراغ استاد رفت و چرا در بین اساتید، بیشتر به مرحوم لنکرانی توجه کرد؟ به نظر شما این یک نقطه ضعف برای ایشان محسوب می‌شود یا عامل قوت؟
به سؤال مهمی اشاره کردید که البته پاسخی سنجیده می‌خواهد. ببینید فقط خوانش تاریخ، به انسان، بینش و بصیرت نمی‌دهد. ما ناگزیریم بخوانیم و فراوان هم بخوانیم یعنی همان کاری که آقای ابوالحسنی کرد.
او همه چیز را می‌خواند و در جریان مسائل قرار می‌گرفت، اما اینکه قدرت تحلیل بالایی داشته باشیم که به وسیله آن بتوانیم زوایا و ابعاد تحولات و مسائل تاریخی را درک کنیم، به این سادگی‌ها، شدنی نیست.
در اینجا به همان عنصر «استاد» نیازمندیم؛ مخصوصا در رشته تاریخ و به‌ویژه استادی که خودش در متن تحولات تاریخی باشد و زوایای حوادث را مستقیما درک کرده باشد. و همین نکته سبب شد که آقای ابوالحسنی به سراغ استاد خبیری مثل آیت‌الله شیخ حسین لنکرانی برود.
بعضی، به صرف اینکه مرحوم ابوالحسنی شاگرد آیت‌الله لنکرانی بوده، این موضوع را محملی قرار می‌دهند تا خط بطلانی بر همه آثار و تحقیقات ایشان بکشند، اما برخی محققین از داشتن چنین استادی تجلیل می‌کنند. ولی تا آنجا که من متوجه شدم، شما استفاده از مرحوم لنکرانی را به لحاظ اصولی و مبنایی، نقطه قوت تاریخ‌نگاری مرحوم ابوالحسنی می‌دانید.
بله؛ قطعا نقطه قوت ایشان است.
بر چه اساسی؟
دلایل ریشهای و اصولی فراوانی دارد که شاید گفتن همه ابعاد آن از حوصله این گفتوگو خارج باشد. همین قدر بدانید که اولا بهره‌گیری از استاد خبیر در مطالعات تاریخی یک امر روشن و ضروری است که قبلا اشاره کردم.
ثانیا مرحوم آیت‌الله لنکرانی، شخصیتی است که می‌توان گفت، تاریخ زنده و مجسم ایران پس از مشروطه تا دست کم اوایل دهه 1350 است.
این البته حداقل ماجراست وگرنه ایشان تا بعد از آن هم فعالیت سیاسی داشت و تا سال 13۶۸ در قید حیات بود. ایشان در طول این مدت، در متن تحولات است و تحولات را رصد می‌کند و خودش از یک خانواده مهم و مبارز به‌شمار می‌رود.
علاوه بر این، با چهره‌های مبارز سیاسی و فرهنگی ارتباط گستردهای دارد و از پشت پرده حوادث و رویدادها باخبر است و در یکی از حساس‌ترین مقاطع تاریخ معاصر ایران، یعنی دوره چهاردهم، نماینده مجلس شورای ملی می‌شود و در مجلس حضور می‌یابد.
شیخ شهید و مشروطه را می‌بیند و بعدها نیز در نهضت ملی شدن صنعت نفت و پیروزی انقلاب اسلامی نقش‌آفرینی می‌کند. چنین شخصیتی قطعا چهره بارزی است که سینه‌اش انباشته از اطلاعات و ناگفته‌های تاریخی است و می‌تواند در حوزه تاریخ‌نگاری معاصر، روشنگر باشد.
ثالثا این نکته از نگاه خود مرحوم ابوالحسنی هم قابل ارزیابی است. ما باید از زوایه دید آقای ابوالحسنی وارد شویم تا نوع نگاه او را درک کنیم.
سال‌ها پیش، وقتی من با ایشان صحبت میکردم، پرسیدم که شما به عنوان یک عالم دین، طبیعتا در عرصه معارف دینی کار می‌کنید، اما چه چیزی موجب شد که فردی مثل شما تا این حد و به صورت جدی و ریز، در مباحث تاریخی غور کند (دقت کند)؟ ایشان گفتند دو عامل مهم دارد: یکی مطالعات بسیار گسترده و تتبع فراوان و یکی هم استاد و راهنمای خبره. وقتی سؤال کردم آن استاد خبره کیست؟ گفتند: آیت‌الله شیخ حسین لنکرانی.
یعنی استادی که هم مشوّق ورود به عرصه‌های تاریخی بود و هم راهنمای مسیر؟
بله؛ البته دقت کنید که خود استاد ابوالحسنی فی نفسه یک مورخ متفکر بود و اینکه بگوییم فقط ساخته و پرداخته مرحوم لنکرانی است یا در حد یک محرک بود، این صحیح نیست.
چیزی که هست، در مسیری که ایشان می‌خواست طی کند، از یک استاد ممتاز بهره برد و از این فرصت به نحو أحسن استفاده کرد. این استاد ممتاز چه نقشی داشت؟ گاهی در مورد اشخاصی که پختگی لازم را ندارند، می‌گویند فلانی چَک استاد نخورده است! شاید این اصطلاح را شنیده باشید.
راستش را بخواهید، مرحوم ابوالحسنی عمیقا به انتخاب یک استاد کارکشته و راه‌بلد باور داشت و افتخارش این بود که من سیلی استاد خورده‌ام! و ایرادش به بسیاری از دوستانی که در صف تاریخ‌پژوهی هستند، این بود که اینها چَک استاد نخورده‌اند! و وقتی وارد جزئیات می‌شد، این مسئله را با دقت و ظرافت نشان می‌داد.
استاد علی ابوالحسنی (منذر) در یک گفت‌وشنود مطبوعاتی
پس شما معتقدید که مرحوم ابوالحسنی در یک سیر تحلیلی و تحقیقی به مرحوم لنکرانی رسیده بود و به همه این نکات توجه داشت. طبیعی است طبق چنین مبنایی، باید پیش از اینکه به سخنان ایشان استناد کنند، وزن تاریخی سخنان لنکرانی را به اثبات برسانند. ایشان اسناد و مدارکی هم در این زمینه منتشر کردند؟
بله؛ اساسا خبره بودن مرحوم لنکرانی یک ادعا نیست و آقای ابوالحسنی این را با اسناد و مدارک فراوان به‌دست آورد و بعدها در آثار خود به اثبات رسانید که بخش مهمی از آن در مقالات و مصاحبه‌هایی که در فصلنامه «مطالعات تاریخ معاصر ایران» منتشر گردید، موجود است.
این اسناد و مدارک به مرور در ایجاد پختگی در نگاه تاریخ‌پژوهان دیگر نیز مؤثر بود و اگر کسی می‌خواهد دراین‌باره نقد و نظری داشته باشد، باید حتما به تحقیقات جدی آقای ابوالحسنی توجه کند و به صورت علمی آن را ارزیابی کند.
شاید خوانندگان این گفتوگو مشتاق باشند که آثار استاد ابوالحسنی درباره شیخ حسین لنکرانی را بخوانند. اگر ممکن است برای آشنایی خوانندگان به برخی از آنها اشاره کنید.
ایشان اول کتابچه‌ای را در ایام رحلت مرحوم لنکرانی در سال 13۶۸ منتشر کردند که در همان روزها به صورت محدود منتشر شد. عنوان آن «نگاهی به زندگانی پربار بزرگمرد دین و سیاست حضرت آیت‌الله حاج شیخ حسین لنکرانی» بود.
بعدها در دهه 1370، بنا به درخواست مرحوم حاج شیخ ابراهیم وحید دامغانی، به صورت سلسله‌وار و مختصر، مجموعه مطالبی را در نشریه «ندای قومس» نگاشتند.
اما به طور جدی یادداشت‌های مربوط به مرحوم آیت‌الله لنکرانی را از فصلنامه «مطالعات تاریخ معاصر ایران»، از شماره ۱۳ به بعد، پی گرفتند و به زوایای گوناگون فکری، شخصیتی و مبارزاتی ایشان پرداختند.
این مقالات حالت کتاب‌گونه داشت که بسیار مستند و پرنکته بود و غبار تحریف از چهره آیت‌الله لنکرانی پاک کرد. عنوان مقالات عبارت‌اند از:
کد مطلب: 13990