آذربایجان و ارمنستان بعد از نزدیک به دو هفته درگیری نظامی بسیار شدید به آتش‌بس دست یافتند؛ دو کشوری که عمر استقلال آنها از شوروی کمتر از سی سال است، بر سر منطقه قره‌باغ وارد فاز مبارزه نظامی با هم شدند؛ استقلالی که یک قرن پیش در پی انقلاب اکتبر روسیه حاصل شد، ولی دو سال بیشتر دوام نیاورد (1918-1920م). با وجود عمر کوتاه این استقلال، مسئله همان گونه که امروز منطقه را به خود درگیر کرده است، به‌قدری مهم بود که ذهن سیدحسن تقی‌زاده، از روشنفکران سکولار عصر مشروطه، را نیز به خود مشغول نمود و او را به تحلیل این مسئله در نشریه «کاوه»1 واداشت:
 

 
«استقلال خطه موسوم به آذربایجان در کنار گرجستان و ارمنستان به‌خودی خود از لحاظ منافع ایران زیانی ندارد، بلکه اگر واقعا یک امارت یا دولت مستقل به تمام معنی که به ساز هیچ یک از دول خارجه نرقصد در آن سرزمین که یک وقتی از قلمرو سلاطین و جزء مملکت ما بود به عمل آید، چون در منافع اقتصادی و تمدن با ایران بیشتر از هر مملکت خارجی مربوط هستند و نیز ما را از مملکت قزاق و قشون سرخ جدا می‌کند، اسباب خوشوقتی ماست».2
 

سیدحسن تقی‌زاده در دوره سفر به اروپا

پی نوشت: