تاریخ معاصر - افزایش بهای نفت و گسترش خریدهای تسلیحاتی

ایران همزمان با سیاست جدید منطقه‌ای در آغاز دهه 1970م، و افزایش بی‌سابقه بهای نفت به گونه‌ای بی‌سابقه و جنون‌آسا به خرید مجموعه‌ای رنگارنگ و گوناگون از جدیدترین و گران‌ترین تولیدات نظامی کشورهای مختلف پرداخت. امریکا همگام با دکترین نیکسون مؤثرترین منبع تأمین این نیازها بود. بی‌تردید، امریکا، ارتش و میلیتاریسم، از مهم‌ترین عوامل تعیین‌کننده در سیاست خارجی ایران بین سال‌های 78-1970م بودند. 1

امریکا که از پایان جنگ بین‌الملل دوم، فعالیت مستشاران نظامی خود را با هدف ایجاد ساختاری نوین در ارتش ایران تمدید کرده بود، 2 به مرور با درک اهمیت راهبردی  ایران در طول جنگ سرد، تسلط خود را بر سازمان نظامی آن افزایش داد که اوج آن در دوران ریاست جمهوری آیزنهاور و راهبرد او در مقابله با شوروی، تحت لوای دفاع از پیرامون و عضویت ایران در پیمان سنتو بود. 3

در 30 و 31 ماه مه 1972 / 10 و 9 خرداد 1351ش، ریچارد نیکسون و هنری کیسینجر پس از بازگشت از سفر به شرق اروپا، مذاکرات بسیار مهمی را درباره آینده ارتش و خریدهای تسلیحاتی ایران در تهران با شاه انجام دادند. بر اساس این مذاکرات، ایران مجاز به خرید هر نوع سلاح نظامی، غیر از ادوات اتمی ز زرادخانه‌های امریکا شد. همچنین، هر گونه گرفتاری‌های اداری سد راه توسعه همکاری‌های نظامی با ایران، باید رفع می‌شد. 4

در ژوئن 1972م / 25 خرداد 1351، هنری کیسینجر یادداشتی به وزارت دفاع و خارجه امریکا فرستاد و در آن، رئوس مطالب تعهد فروش اسلحه به ایران را که نیکسون در ماه مه به شاه داده بود، متذکر شد. سپس در 25 ژوئیه در یادداشتی فوق‌العاده به همان مقامات چنین عنوان کرد که ریاست جمهوری بار دیگر مقدر می‌دارد که طبق معمول در خریدهای نظامی، اهمیت نخست به درخواست ایران داده شود و اگر دولت ایران تصمیم به خرید جنگ‌افزار داشت، فروش تجهیزات امریکایی با در نظر گرفتن نزاکت و موقع‌شناسی و در زمان مناسب و مقتضی، تشویق و راهنمایی‌های فنی مربوط به آن جنگ‌افزارها به آنها داده شود. 5

این فرامین، ایران را به طور قابل ملاحظه‌ای از روند نظارت وزارت دفاع و وزارت خارجه امریکا بر فروش اسلحه معاف کرده، جایی برای هیچ‌گونه اظهارنظر مؤثر مأموران سازمان‌های مربوطه، باقی نگذاشته بود. 6 دانیل برجین 7 ــ تاریخ‌نگار برجسته و پژوهشگر در امور خاورمیانه ــ با اشاره به این موضوع می‌گوید:

نیکسون و کیسینجر، سیاست چک سفید را در قبال شاه اتخاذ کردند و دست او را برای خرید سیستم‌های نظامی امریکا، حتی پیچیده‌ترین تسلیحات ــ به شرط آنکه هسته‌ای نباشد ــ باز گذاشتند که بخشی از راهبرد دو ستون بود. 8

در نتیجه، هزینه‌های نظامی ایران سیر صعودی پیمود. در سال 1349ش 88 میلیون دلار ــ 1350، 065/1 ــ 1351، 375/1 ــ 1352، 525/1 ــ 1353، 68/3 و در سال 1354 به رقم خیره‌کننده 325/6 میلیارد دلار رسید و درصد افزایش سالانه مخارج نظامی از هفده درصد در 1349 به چهل و یک درصد در سال 1354 افزون گشت. 9 در  سال 1355-1976م، هزینه‌های نظامی ایران با احتساب جمعیت و سوابق جنگی، از چین، برزیل، اسرائیل و انگلستان به عنوان قدرتمندان جهانی بسیار بیشتر بود. 10

در تجهیز شتاب‌آلود ایران به تجهیزات فوق مدرن از طرف امریکا و اروپا، گاه محصولاتی خریداری شد که هنوز در مرحله طراحی قرار داشت و به خط تولید نرسیده بود. به عنوان نمونه، تانک‌های فوق مدرن چیفتن 11 ساخت انگلستان که به ایران تحویل داده شد، حتی از تعداد تانک‌های کشور سازنده آن نیز بیشتر بود 12 و یا جنگنده‌های پیشرفته اف ـ 14 که ایران از سال 1353/1974 از آن استفاده کرد، هم‌زمان هر ماه پنج یا شش فروند از آن نیز به نیروی دریایی و هوایی امریکا داده می‌شد و هنوز به مرحله تولید انبوه، امتحان بازدهی و قابلیت کامل خود نرسیده بود. 13

ارتش ایران در سه بخش زمینی، هوایی و دریایی شکل گرفت. نیروی زمینی مرکب از دویست و پنجاه و پنج هزار نفر بود که با چهار لشکر زرهی و چهار لشکر پیاده‌نظام و چهار تیپ مستقل، شامل تیپ پیاده‌نظام، تیپ زرهی، تیپ هوابُرد و تیپ نیروهای ویژه سازماندهی شده بود. در نیروی زمینی، هزار و نهصد و ده دستگاه تانک خدمت می‌کرد که شامل هشتصد تانک چیفتن، چهارصد و شصت تانک ام 60، چهارصد تانک ام 47و دویست و پنجاه تانک اسکورپیون 14بود. به علاوه، تجهیزات مدرنی در قسمت ترابری، توپخانه و پدافند هوایی و زمینی، شامل هزار و دویست فروند موشک‌های ضد هوایی و ضد تانک AAA، ASM-r و هاوک قرار داشت. نیروی زمینی، همچنین دارای نهصد و پنجاه فروند ابزار پروازی، به ویژه هلی‌کوپترهای هوانیروز از انواع -250OH، -1UH، -17VH کبری و -47CH شینوک بود. 15

پایگاه‌ها و سازمان آموزش هلی‌کوپتری و هواپیمایی ایران، به ویژه در اصفهان از پیشرفته‌ترین نوع خود در جهان و پس از امریکا، برترین در سطح کشورهای مختلف بود. چنان‌که مرکز آموزش هوانیروز در زمینی به مساحت سه میلیون مترمربع به همراه بیست و پنج دستگاه ساختمان فرعی تأسیس شد و تنها پارکینگ هلی‌کوپترهای آن هفتاد هزار مترمربع وسعت داشت. 16

نیروی دریایی در سیاست خارجی ایران نقش بسیار مهمی ایفاء می‌کرد. بر اساس دکترین نیکسون، محدوده فعالیت امنیتی ایران از خلیج فارس فراتر بود و قسمت‌هایی از آب‌های دریای عمان و اقیانوس هند را نیز در بر می‌گرفت. ایران به منظور تقویت هرچه بیشتر نیروهای خود در دریای عمان و اقیانوس هند به تأسیس پایگاه دریایی و هوایی بسیار پیشرفته در کنارک چابهار با هزینه هشتصد میلیون دلار مبادرت ورزید. 17 پایگاه کنارک بعد از مرکز دریایی امریکا در جزیره دیگوگارسیا اقیانوس هند، بزرگ‌ترین و مجهزترین بود. 18

کارکنان نیروی دریایی بالغ بر بیست و پنج هزار نفر بود و مجموعه‌ای از کشتی‌های رزمی همچون ناوهای موشک‌انداز آرتمیس 19 با موشک‌های سام 20، ببر و پلنگ با موشک‌های سام و یک هلی‌کوپتر، چهار کشتی با موشک‌های 2MK،SSM و سام، چهار رزمناو و بیست قایق گشتی نُه و ده تُنی، هفت قایق گشتی بزرگ، دوازده قایق تهاجم سریع، موشک‌های هارپون 21، کشتی‌های مین‌روب و تدارکاتی، دوازده هواپیما -27F-4

و پنجاه هلی‌کوپتر تهاجم و امدادی دریایی، این نیروی دریایی را بسیار کارآمد می‌ساخت. 22 ضمن آنکه مجموعه کامل و گسترده‌ای از کشتی‌های آب و خاکی موسوم به هاورکرافت 23 در نیروی دریایی ایران، نقش بسیار مهمی را ایفاء می‌کرد. 24 نیوزویک 25 طی مقاله‌ای با اشاره به این موضوع نوشت :«شاه بزرگ‌ترین ناوگان هاورکرافت جهان را برپا ساخته است که توانایی مستقر ساختن یک گردان نظامی را در ظرف بیست و پنج دقیقه در ساحل متعلق به اعراب دارد». 26

ایران همچنین، در صدد دستیابی به زیردریایی و ناوشکن‌های عظیم و قوی‌تر بود. شاه در مصاحبه‌ای در سال 1352ش / 1973م اظهار کرد: «در دو سال آینده با ورود جنگنده به نیروی دریایی، قدرت آن افزوده خواهد شد و تنها به اضافه کردن چند ناوچه موشک‌انداز به سی ناوچه امروز، اکتفا نخواهد شد». 27

شاه که اشتیاق فراوان داشت، شخصاً و با لباس سرفرماندهی نیروی دریایی ایران در مانورهای خلیج فارس و دریای عمان شرکت کند، 28 در یک مصاحبه در سال 1354ش / 1975م اعلام کرد «نیروهای ما در خلیج فارس، اکنون ده برابر شده و بیست برابر نیرویی است که قبلاً بریتانیا در خلیج فارس داشت». 29 با این تفاسیر، بودجه نیروی دریایی که در سال 47-1342ش / 68-1963م تنها پنج و نیم میلیون دلار بود، در سال 52-1347 / 73-1968م به پنجاه و پنج میلیون دلار و بین 57-1352 / 78-1973م به مبلغ 200/1 میلیون دلار افزایش یافت. 30

مجله دفاع ملی فرانسه در تلاش برای بررسی علل گسترش بی‌سابقه نیروی دریایی ایران در فوریه 1976م طی مقاله‌ای نوشت:

ساختمان پایگاه‌های دریایی در بندرعباس و چاه‌بهار در حوالی مرز پاکستان و افزایش چشمگیر نیروی دریایی و هوایی، نشانه‌ای از تلاش ایران در پر کردن خلاء قدرت پس از خروج بریتانیا از خلیج فارس است.

نیروی هوایی در بین دو نیروی نظامی دیگر، بیشترین رشد را داشت. بالغ بر صد هزار نفر پرسنل و چهارصد و شصت هواپیمای گوناگون در اختیار این نیرو بود که شامل صد و نود فروند فانتوم 4 - F، 31 صد و هفتاد فروند بمب‌افکن 5 ـ F و هفتاد و نه فروند جنگنده بسیار پیشرفته رهگیر A14 - F تامکت 32، سیزده فروند بوئینگ 707 33 و نه فروند بوئینگ 747 مخصوص سوخت‌رسانی هوایی و انواع و اقسام هواپیماهای حمل و نقل 130 ـ C و امدادی کوچک و بزرگ، صد و پنجاه و یک فروند هلی‌کوپتر و موشک‌های پیشرفته راپیر، 34 تایگر، 35 فونیکس، 36 سایندویندر، 37 اسپرو، 38 ماوریک، 39کندر،40 تام‌هوگ 41 و... می‌شد. 42 مجموعه‌ای از شرکت‌های امریکایی چون نورث‌روب، 43 لاکهید، 44 جنرال الکتریک،45 گرونمن46 و بل، 47 صنایع نظامی هوایی را تجهیز و نگهداری می‌کردند. 48

ایران علاوه بر امریکا از انگلستان، شوروی، آلمان و اسرائیل نیز خریدهای تسلیحاتی داشت. چنان‌که شاه در گفت‌وگویی با شبکه N.B.C امریکا صریحاً اعلام کرد که اگر ایالات متحده سلاح‌های خود را محدود کند، مطمئناً آن را از کشورهای دیگر جهان تأمین خواهد کرد. 49

ایران از انگلستان، تانک‌های پیشرفته چیفتن و سیستم‌های موشکی تایگر و راپیر را خریداری نمود. شاه به هنگام سفر خود به لندن در تیر ماه 1351 در پاسخ به خبرنگاران در مورد خریدهای نظامی خود از انگلستان گفت: «ما سراغ بهترین‌ها می‌رویم، مثلاً چیفتن. ما دو نوع موشک از نوع تایگر کت و سی‌کت را از انگلستان خریده‌ایم و اکنون موشک‌های راپیر هدف ما است». 50

شوروی از سال 1966م، فروش تسلیحات به ایران را آغاز کرد و تا 1970 در حدود سیصد و چهل و چهار میلیون دلار تجهیزات نظامی به فروش رسید 51 که بر اساس  موافقتنامه اکتبر 1970 مسکو، پانصد و پنجاه میلیون دلار جنگ‌افزار جدید، شامل نفربر و موشک‌های PC و سام V نیز بر آن افزوده شد. 52

اسرائیل در ضمن برنامه نفت در برابر اسلحه، در نیمه دهه 70م، قرارداد صدور یک میلیارد دلار جنگ‌افزار به ایران را اجرا می‌کرد و علاوه بر آن، وظیفه تجهیز وسایل الکترونیکی و ضد موشکی تا تعمیر هواپیما و وسایل جنگ‌های چریکی را برای ایران انجام می‌داد. 53

بررسی ساختار نظامی و سیر صعودی خریدهای نظامی ایران، چند نکته را مشهود می‌سازد:

1. تجهیز ارتش ایران در راستای سیاست منطقه‌ای نیکسون
ارتش ایران با حمایت بی‌دریغ امریکا به تجهیزات نظامی بسیار پیشرفته‌ای مجهز شد که دستیابی به آن، برای بسیاری از دولت‌های هم‌پیمان واشنگتن، مشکل و یا حتی غیرممکن می‌نمود. در حقیقت، تسلیحات دریافتی ایران از نظر حجم، مقدار و فن‌آوری در میان تمامی کشورهای عقب‌مانده، نظیر نداشت 54 و رابطه وابستگی به امریکا به هیچ‌یک از کشورهای جهان سوم اجازه نداده بود که به اندازه و به شکل ایران در مدت کوتاهی به یک قدرت عمده نظامی منطقه‌ای مبدل شود. 55

در یکی از گزارش‌هایی که در کمیته روابط خارجی سنای امریکا مطرح شد، با اشاره به همین موضوع آمده بود که تصمیم ریاست جمهوری مبنی بر فروش هر نوع سیستم نظامی که ایران می‌خواهد، تاکنون برای یک کشور غیرصنعتی، بی‌سابقه بوده است. 56

نکته قابل تأمل در این مقوله این است که ایران تا دوره ریاست جمهوری نیکسون نمی‌توانست هر سلاحی را که خود تعیین می‌کرد، به دست آورد.

جرج بال 57 ــ معاون اسبق وزارت خارجه امریکا در این زمینه گفته بود:

از سال 1953م / 1332ش، که شاه به قدرت بازگشت، تا سال 1972م / 1351ش، ما او را به طور کامل تحت نظارت داشتیم. این ما بودیم که می‌گفتیم شما به فلان سلاح احتیاج دارید یا ندارید.

اما در ژوئیه 1972م / 1351ش، ریچارد نیکسون رسماً به وزارت دفاع و امور خارجه امریکا ابلاغ کرد که دولت ایران، انواع سلاح‌های مورد نیاز را خود تعیین خواهد کرد. 58 بدین ترتیب، سیل جریان تجهیزات نظامی فوق مدرن با هزینه هنگفت به ایران سرازیر شد و در مدت کوتاهی آن را به یکی از قوی‌ترین سازمان‌های رزمی جهان تبدیل کرد.

2. اشتهای سیری‌ناپذیر شاه در جمع‌آوری تسلیحات جنگی
علاقه فزاینده شاه در گردآوری کلکسیونی رنگارنگ از انواع جنگ‌افزار، از دیگر نکات مشخص در بررسی سیاست نظامی و امنیتی دولت پهلوی است. شاه صریحاً در سخنرانی‌ها و مصاحبه‌های داخلی و بین‌المللی، اشتیاق وافر خود را در به دست آوردن تسلیحات عیان می‌ساخت و یا در حقیقت، به آن مباهات و فخر می‌ورزید. به طوری که مصاحبه وی با خبرنگار روزنامه اشپیگل در سال 1353 چنین واقعیتی را به روشنی هویدا می‌سازد:

خبرنگار ــ شما بزرگ‌ترین خریدار اسلحه امریکا به شمار می‌آیید و سالیانه در حدود چهار میلیارد دلار به این امر اختصاص می‌دهید.
شاه ــ بله. مخصوصاً برای نیروی هوایی
خبرنگار ـ شما هشتاد فروند اف 14 و پانصد فروند هلی‌کوپتر نیز به امریکا سفارش داده‌اید؟
شاه ــ فعلاً
خبرنگار ــ هشتصد دستگاه تانک چیفتن نیز سفارش داده‌اید؟
شاه ــ فعلاً!؟ 59

و یا در گفت‌وگویی با آرنو دوبرچگویو ــ سردبیر مجله نیوزویک ــ گفت:

ما اکنون، هشتاد فانتوم داریم که هر کدام دو و نیم میلیون دلار ارزش دارد و صد هواپیمای دیگر دریافت می‌کنیم که بهای آنها هر کدام، پنج میلیون دلار است و در نتیجه، شمار آنها به تدریج به سیصد فروند می‌رسد. با داشتن پنجاه هواپیمای -130C، پنجاه فروند هواپیمای دیگر هر کدام به قیمت دو و نیم تا پنج میلیون دلار نیز سفارش داده‌ایم. ما هفتصد فروند هلی‌کوپتر، ازجمله دویست و بیست فروند توپ‌دار آن را سفارش داده‌ایم که ارزش آنها پانصد میلیون دلار خواهد بود. ما هشتصد دستگاه تانک چیفتن را از انگلستان خریداری می‌کنیم که برای ما چهارصد و هشتاد میلیون دلار تمام خواهد شد و به برنامه مدرنیزه کردن چهارصد تانک ام ـ 47 و چهارصد و شصت تانک ام ـ 60 اقدام خواهیم کرد. این امر به ما کمک می‌کند که دارای یک نیروی زرهی با هزار و هفتصد دستگاه ماشین جنگی باشیم. اندازه نیروی دریایی ما دو برابر خواهد شد و هم‌اکنون، این نیرو دارای بزرگترین ناوگان هاورکرافت است. بندر چابهار به بزرگ‌ترین پایگاه دریایی و هوایی در اقیانوس هند تبدیل خواهد شد. ما همچنین، بمب‌های اسمارت 60  لیزری و تلویزیونی را دریافت کردیم. ما هر گونه سلاح غیر اتمی را که امریکا در اختیار دارد، دریافت می‌کنیم. 61

شاه به هنگام دیدار خود از واشنگتن و ملاقات با فورد 62  ــ رئیس جمهور امریکا ــ در اردیبهشت ماه 1354 نیز بر سیاست نظامی خود تأکید ورزید:

ما جز سلاح‌های اتمی، هرچه را که نیاز داشته باشیم، خواهیم خرید. ما دارای پیشرفته‌ترین نیروهای مسلح در جهان خواهیم شد؛ زیرا به آن نیاز داریم و این نیروها به هر سلاحی جز اسلحه اتمی مجهز خواهند شد.63

و یا در مراسم فارغ‌التحصیلی گروهی از دانشجویان دانشگاه پدافند ملی، خطاب به آنان گفت :«ما اسلحه لازم غیراتمی، آن هم از بهترین نوع آن را به شما خواهیم داد». 64

میزان خریدهای نظامی ایران، گاه حتی سیاستمداران امریکا را نیز از عواقب آن به وحشت می‌انداخت؛ چنان‌که کمیته روابط خارجی سنای امریکا در ژوئیه 1976م / تیرماه 1355ش، با هشدار خطرات صادرات گسترده جنگ‌افزار، عنوان کرد که ایران قادر به جذب این مقدار اسلحه که در سطح بالای استاندارد جهانی قرار دارد، نیست. 65
3. هراس شاه از خیانت متحدان به هنگام وقوع یک نبرد واقعی
عدم کمک امریکا به پاکستان در طی بحران‌های خونین سال‌های 1965 و 1971م با هندوستان که در نهایت، به شکست اسلام‌آباد و جدایی بخشی از خاک آن کشور با نام بنگلادش منجر شد، 66 یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید این امر و تأثیر بر سیاست نظامی  ایران بود. شاه به کرّات در طی سخنان خود از بحران پاکستان و هند و نقش امریکا در آن، احتمال درگیری با کشورهای همسایه، به ویژه عراق، عدم وقوع یک نبرد واقعی هسته‌ای میان بلوک شرق و غرب، گسترش جنگ‌های منطقه‌ای میان دولت‌های جهان سوم و لزوم دستیابی به جنگ‌افزارهای نوین برای مقابله با این‌گونه تهدیدات یاد می‌کرد.

شاه در مصاحبه با تایمز لندن 67 در ژوئن 1969 اظهار داشت:

اگر عراق فردا به ما حمله کند، چه خواهد شد؟ آیا امریکا و پیمان سنتو برای پشتیبانی ما در برابر چنین حمله‌ای قدمی بر خواهند داشت. در جنگ هند و پاکستان، وقتی که پاکستان مجبور شد، به برقراری آتش‌بس در شرایطی که نیروهای هند در چند کیلومتری لاهور بودند، تن در دهد، سنتو چه کاری کرد؟ آیا آمریکا که با پاکستان پیمان نظامی و دفاعی دوجانبه داشت، به یاری پاکستان شتافت؟ نه، پس ما نمی‌توانیم برای حفظ امنیت مرزهای خود در برابر خطراتی که ما را تهدید می‌کند، به دیگران متکی باشیم و به همین دلیل است که من روی تقویت نیروهای نظامی خود پافشاری می‌کنم. 68

همچنین، در جریان مسافرت به انگلستان در تیرماه 1351 گفت:

ما می‌گوییم، بهترین سلاح‌های غیراتمی را که موجود باشد، خریداری می‌کنیم. ما در این زمینه با دو حقیقت روبرو هستیم:
1. جنگ بین قدرت‌های بزرگ غیرممکن است و این موضوع کاملاً صحت دارد؛ چون اگر آنها واقعاً به جنگ و ستیزه بپردازند، دنیا منهدم خواهد شد.
2. این امر، خود این خطر را ممکن است به وجود آورد که کشورهای بزرگ، به وسیله برخی کشورهای کوچک‌تر، ماجراهایی را در گوشه و کنار جهان برپا کنند و ضمن آن به سبب ناتوانی سازمان ملل متحد، کشوری که آمادگی مقابله با چنین ماجراهایی را نداشته باشد، با شکست روبرو شود. به هر حال، ما نمی‌توانیم به خود اجازه غافلگیر شدن را بدهیم، زیرا ممکن است در روز ضرورت، دوستی که بر او اتکاء می‌کردیم، به کمک ما نشتابد. در چنین حالتی کشور ما نباید منهدم شود و بدین سبب ما سرگرم خرید اسلحه، آن هم از بهترین نوع و از منابع مختلف هستیم. مقدار زیادی تهیه کرده‌ایم و تا زمانی که خلع سلاح عمومی صورت نگیرد، ادامه خواهد یافت. 69

بدین ترتیب، سازمان نظامی بسیار قدرتمندی در ایران پدیدار شد که میزان تجهیزات آن با سیاست دفاعی که شاه از آن سخن می‌گفت، به شکل محسوسی ناموزون می‌نمود؛ این ارتش تا بن دندان مسلح، برای درگیری‌های مرزی و مقابله با تجاوزات احتمالی همسایگان که تنها خطر عمده از سوی دولت عراق بود، بسیار عظیم، و برای مقابله با حملات ابرقدرت‌ها به خصوص اتحاد شوروی، بسیار ناچیز نشان می‌داد. تئودور سورلن 70 ــ مشاور شخصی کندی در ارتباط با ارتش ایران به درستی چنین گفت:

در ایران، شاه اصرار می‌ورزد که ما از ارتش پرخرج او حمایت کنیم که برای حوادث مرزی و امنیت داخلی بیش از حد بزرگ و برای استفاده در جنگی تمام‌عیار، بی‌فایده است. ارتش او شبیه آن مرد معروفی بود که سنگین‌تر از آن بود که کار سبکی انجام دهد و سبک‌تر از آنکه کار سنگینی بکند.

بدین‌گونه، تسلیح شتاب‌آلود و سرسام‌آور نظامی در راستای دکترین نیکسون و سیاست دو ستون و منطقه‌ای بود و ایران با ابزار پیشرفته نظامی، اهرم فشار و نیروی جایگزین مطمئنی در برنامه‌های غیرمستقیم مداخله‌جویانه امریکا به شمار می‌رفت. شاه از ارتش متکی بر مدرن‌ترین وسایل نظامی خود در پیشبرد سیاست خارجی به فراوانی استفاده کرد؛ به طوری که شاید بتوان گفت برنده‌ترین تیغ و آخرین تیر از ترکش رژیم محسوب می‌شد.

پی نوشت:

1. Sepeher Zabih. The Iranian Military in Revolution and War. Routledge. London, 1988. P. 10.
2. کلیاتی درباره روابط دولت شاهنشاهی ایران با کشورهای قاره امریکا طی پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی. وزارت امورخارجه. اداره انتشاراتو مدارک،اداره چهارم سیاسی. 1355. ص 13 .
3. «تأیید لزوم تقویت توان دفاعی ایران». آیندگان. 18/3/1381. ص  11 و 1 .
4. «گذری بر مهم‌ترین رویدادها در مناسبات ایران و امریکا، تو در توی روابط» 1277-1220: ایران فردا. سال 6. ش  42. اردیبهشت  1377. ص  14 .
5. شیر و عقاب. ص 276 .
6. همان. ص  275 .
7. Daniel Berjin
8. لیون تی‌هدر. باتلاق آمریکا در خاورمیانه. ترجمه رضا حائز. تهران، اطلاعات، 1373. ص  78 .
9. شاهپور رواسانی. دولت و حکومت در ایران، در دوره سلطه استعمار سرمایه‌داری. تهران، نشر شمع، بی‌تا. ص 228.
10. فرد هالیدی. ایران، دیکتاتوری و توسعه. ترجمه محسن یلفانی؛ علی طلوع. تهران، علم،  1358 .
11. Chieftain
12. ریشه‌های انقلاب. ص 366 .
13. روابط ایران و غرب. همان منبع. ص  28 .
14. Scorpion
15. Mojtahedzadeh. op.cit. P. 20.
16. «شاهنشاه در مانور صحرایی ارتش شاهنشاهی». رستاخیز. 25/10/1354. صص 1-2 .
17. اقیانوس هند در سیاست جهانی. ص 129 .
18. محمود زندمقدم. «تأملی درباره جزیره قشم». اطلاعات سیاسی و اقتصادی. سال 7. ص 9-10. خرداد و تیر 1372 .
19. Artmiz
20. Sam
21. Harpoon
22. Mojtahedzadeh. op.cit. P. 25.
23. Hovercraft
24. شهریار شفیق. «هواناو». مجله ارتش شاهنشاهی. ش 4. تیر ماه 1349، صص  49 و 12-140 .
25. NewsWeek
26. «ایران بزرگ‌ترین ناوگان هاور کرافت دنیا را در خلیج فارس تشکیل داده است». اطلاعات. 20/7/1353. صص 1 و 4 .
27. روابط ایران و غرب. همان منبع. ص 30 .
28. مجله ارتش شاهنشاهی. ش 8، 1349. ص  9 .
29. محمدحسنین هیکل. ایران، روایتی که ناگفته ماند. ترجمه حمید احمدی. تهران، الهام، 1362. ص  171 .
30. اقیانوس هند در سیاست خارجی. ص 129 .
31. F-4 Phantoms
32. F-14 A Tomcats
33. Boeing 707
34. Rapier
35. Tiger
36. Phoenix
37. Sidewinder
38. Sparrow
39. Moverick
40. Condor
41. Tom Howak
42. Mojtahedzadeh. op.cit. P. 27.
43. NorthRoob
44. Lackhid
45. General Electric
46. Grownmen
47. Bell
48. هوشنگ امیراحمدی. «سیاست خارجی منطقه‌ای ایران. علیرضا طیب». اطلاعات سیاسی و اقتصادی. سال 7، ش 11 و 12 مرداد و شهریور. ص 9 .
49. «شاهنشاه: ما برای خشنودی کشورهای دیگر اسلحه نمی‌خریم».  رستاخیز.4/11/1354. ص 1 .
50. «متن کامل مصاحبه شاهنشاه با خبرنگاران بین‌المللی در لندن». آیندگان. 5/4/1351. ص 4 .
51. ریچارد هرمن. «نقش ایران در ادراکات و سیاست‌های اتحاد جماهیر شوروی». ترجمه الهه کولایی. اطلاعات سیاسی و اقتصادی. سال 1. ش 10. تیر ماه  1374 .
52. گراهام فولر. قبله عالم، ژئو پولتیک ایران. ترجمه عباس مخبر. تهران، نشر مرکز،1373. ص
53. علی لاهوتی. «ایالات متحده امریکا و امنیت خلیج فارس». ترجمه هوشنگ لاهوتی. اطلاعات سیاسی و اقتصادی. سال  10. ش 4 و 3. آذر و دی ماه 1374. ص 80 .
54. دولت و حکومت در ایران. ص  228.
55. ایران، دیکتاتوری و توسعه. ص 83 .
56. اقیانوس هند در سیاست جهانی. همان منبع. ص  130 .
57. George Ball
58. اقیانوس هند در سیاست جهانی. ص  130 .
59. «مصاحبه شاهنشاه با اشپیگل». آیندگان.19/11/1353. ص 12 .
60. Smart
61. مشعل‌های خلیج فارس. صص 142-143 .
62. Ford
63. «شاه:  ما دارای پیشرفته‌ترین نیروهای مسلح جهان خواهیم شد». رستاخیز.29/2/1354. ص 1 .
64. «تسلیم دیگر در فرهنگ نظامی ایران نیست». آیندگان. 1/6/1351. ص 1 .
65. شیر و عقاب. ص 278 .
66. س. م. بورک؛ لارنسن زایرینگ. تاریخ روابط خارجی پاکستان. ترجمه ایرج وفایی. تهران، کویر، 1377. ص 374 .
67. London Times
68. جنگ قدرت‌ها در ایران. ص  104 .
69. «مصاحبه مطبوعاتی شاهنشاه در لندن». مجله ارتش شاهنشاهی. ش 4. مرداد ماه  1351. ص  5 .
70. Theodore Sourlen