هسته ابتدایی تشکیل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تأسیس کتابخانه کودک بود که به پیشنهاد لیلی امیرارجمند و با موافقت و پشتیبانی فرح در دی‌ماه 1344ش با احداث یک ساختمان در پارک لاله تهران ایجاد شد. چه ضرورت‌هایی امیرارجمند و فرح را به ایجاد این کانون واداشت؟

 
یکی از نهاد‌های فرهنگی و آموزشی که در دوران حکومت محمدرضا پهلوی تأسیس شد «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» است. ایجاد این نهاد در میانه دهه 1340، در پرتو تغییرات فرهنگی و اجتماعی آن دوران قابل درک است.
 
دهه 1340 را می‌توان برای ایرانیان دهه تغییرات نامید؛ تغییراتی که همه وجوه زندگی مردم را از خود متأثر ساخت. در این سال‌ها و هم‌زمان با آغاز برنامه‌های مرتبط با انقلاب سفید و اصلاحات ارضی، شاهد موج گسترده مهاجرت روستاییان به شهرهای بزرگ و در نتیجه افزایش جمعیت شهرنشینان بودیم. این موضوع لزوم گسترش نهادها و امکانات آموزشی و فرهنگی را ضروری می‌ساخت.
 
نهادی برای پاسخگویی به تغییرات فرهنگی
به این ترتیب عرصه‌های مختلف جامعه و به‌ویژه بخش عمده جمعیت یعنی کودکان و نوجوانان در معرض تغییرات جمعیتی، فرهنگی و آموزشی قرار گرفت و مشخص بود که نهادهای موجود نمی‌توانست پاسخگوی وضعیت جدید باشد. از طرف دیگر تغییر در شیوه آموزش به نوآموزان در مدارس نیز به بروز این تغییرات کمک می‌کرد.
 
در سال 1340ش در تدوین کتاب‌های درسی دبستان دگرگونی بنیادی صورت گرفت؛ شیوه آموزش الفبا در کتاب‌های جدید به‌کلی با شیوه پیشین تفاوت داشت. در شیوه جدید، دانش‌آموزان الفبا را در خلال درس‌ها می‌آموختند و کلمات را نه به شکل قالبی که به کمک شناخت اجزای آن حروف یاد می‌گرفتند. به‌این‌ترتیب فرایند یادگیری خواندن و نوشتن بسیار آسان شد و سن مطالعه تقریباً سه سال پایین آمد. توانایی خواندن در دانش‌آموزان دوم ابتدایی چنان شد که هرچه را با حروف درشت و در قالب جمله‌های ساده نوشته می‌شد می‌توانستند بخوانند.1
 
مشخص بود که درنتیجه این تحول، تقاضا برای کتاب‌های ویژه کودکان و دانش‌آموزان افزایش یابد. نظام آموزش و پرورش در آن دوران نیز نمی‌توانست پاسخگوی نیاز کودکان به خواندنی‌های مناسب باشد. این تغییرات، سیاست‎گذاران را به چاره‌اندیشی در این زمینه واداشت. علاوه بر حرکت‌های پراکنده‌ای که توسط ناشران و نویسندگان مختلف انجام شد، شاهد شکل‌گیری و فعالیت جدی سه نهاد عمده در حوزه ادبیات کودک و نوجوان در این دوره هستیم.
 
در سال1341 شورای کتاب کودک با تلاش 37 نفر  از دست‌اندرکاران و صاحب‌نظران و علاقه‌مندان به کتاب و کودک تأسیس شد. از سوی دیگر باید به تشکیل «کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان» نیز اشاره کرد؛ نهادی که با حمایت فرح پهلوی و با پیگیری دوست دوران دانشجویی او لیلی امیرارجمند تشکیل شد.
 
 لیلی امیرارجمند که بود؟
لیلی جهان‌آرا (امیرارجمند) فرزند عبدالله جهان‌آرا متولد 1317ش در تهران است. پدرش کارمند وزارت دارایى و مادرش کارمند بازنشسته موزه ایران باستان بود. لیلی جهان‌آرا پس از ازدواج با شاهرخ امیرارجمند در سال 1345ش با نام خانوادگی «امیرارجمند» شناخته شد. او در مدرسه فرانسوى‌زبان رازى تهران و در پاریس هم‌کلاس فرح دیبا (پهلوى) بود و به واسطه همین دوستى دیرینه، در دربار پهلوى نفوذ داشت.
 
امیرارجمند لیسانس ادبیات زبان فرانسه را از تهران و کارشناسی‌ارشد کتابدارى را از دانشگاه راتجرز نیوجرسى (آمریکا) گرفته بود. پس از ازدواج فرح با محمدرضا پهلوی نه تنها دوستی لیلی امیرارجمند با او قطع نشد، بلکه با عمق و گستره بیشتری ادامه یافت. این صمیمیت در کنار علائق فرهنگی و هنری فرح پهلوی، باعث شد امیرارجمند خیلی زود پله‌های ترقی را طی ‌کند.
 
علاوه بر ریاست کتابخانه دانشگاه ملی و تدریس کتابداری در دانشگاه تهران، او عضو هیئت امنا و هیئت‌مدیره چند نهاد فرهنگی دیگر از جمله کتابخانه شرکت ملی نفت و موزه علوم و فنون نیز بود و در نهایت در سال 1353ش با حمایت فرح به عضویت شورای آموزش و پرورش کشور نیز درآمد.
 
هسته ابتدایی تشکیل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تأسیس کتابخانه کودک بود که به پیشنهاد لیلی امیرارجمند و با موافقت و پشتیبانی فرح در دی‌ماه 1344ش با احداث یک ساختمان در پارک لاله تهران ایجاد شد. شعبه‌های بعدی کتابخانه در سال‌های بعد در مناطق دیگر تهران و شهرهای بزرگ دیگر نیز تأسیس گردید. از سوی دیگر، کتابخانه‌های سیار نیز برای حضور در مناطق روستایی و عشایری راه‌اندازی شد.
 
لیلی امیرارجمند به پیشنهاد انتشار کتاب زندگی پیامبر(ص) برای کودکان در آن کانون، چنین پاسخ می‌دهد: ... در مورد کتاب زندگی حضرت محمد(ص) برای کودکان و نوجوانان نوشته آقای محسن جاویدان که برای اظهار نظر به این کانون ارسال فرموده بودید به اطلاع می‌رسد این کتاب متأسفانه در روال راه و رسم همیشگی کانون نیست و خصوصیاتی که برای کودکان و نوجوانان در آن چشمگیر باشد، مشاهده نمی‌شود  
گسترش کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
از آنجایی که کتاب‌های مناسب کودکان و نوجوانان تا آن تاریخ هم از حیث کیفیت و هم از نظر کمّی وضعیت مناسبی نداشتند، در سال 1345ش بخش انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز راه‌اندازی شد. با توجه به عطش جامعه و فقدان نهادی مناسب برای تأمین نیازهای فرهنگی کودکان و نوآموزان، کتاب‌ها و کتابخانه‌های کانون با استقبال مواجه شدند و شعبه‌های کانون با حمایت و پیگیری فرح پهلوی در سراسر کشور راه‌اندازی شد.
 
علاوه بر بخش انتشارات، در سال 1349 مرکز سینمایی این نهاد نیز به منظور تولید فیلم برای کودکان ایجاد شد و در همان سال عباس کیارستمی فیلم «نان و کوچه» را به عنوان نخستین محصول سینمایی کانون تولید کرد. یک سال بعد، دو مرکز دیگر با عناوین «تهیه نوار و صفحه برای کودکان و نوجوانان» و «تولید تئاتر و تئاتر عروسکی» نیز در این نهاد راه‌اندازی شد. به این ترتیب، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در ابتدای دهه 1350 به یک نهاد چندجانبه فرهنگی و تربیتی برای کودکان و نوجوانان ایرانی تبدیل شد.
 
 کانون و محتوایی بر مبنای نظام تربیتی غرب
اما علاوه بر این تحولات شکلی، باید به محتوای این نهاد نیز اشاره کرد. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان هم در شیوه‌های آموزشی و تربیتی و هم در محتوای خود، مروّج فرهنگ و سبک زندگی و ارزش‌های مدنظر حکومت پهلوی بود.
 
از نیمه دوم دهه 1340، با افزایش نقش‌‎آفرینی فرح در سیاست‌گذاری فرهنگی حکومت پهلوی، ترویج این انگاره‌های فرهنگی و هنری در دستور کار قرار گرفت. این گونه بود که در کنار تلاش‌هایی که به ظاهر برای احیای هنرهای ایرانی صورت می‌گرفت، شاهد ترویج هنر معاصر و آوانگارد غربی در رشته‌های مختلف نیز بودیم. این موضوع درباره کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز صدق می‌کرد.
 
تمام برنامه‌های فرهنگی و هنری کانون که با ریاست عالیه فرح و مدیریت لیلی امیرارجمند اداره می‌شد، برپایه الگوهای آموزش و پرورش غربی بود و فقط گاهی به آن رنگ و بوی ایرانی داده می‌شد. با وجود انتشار آثار نویسندگان ایرانی، ترجمه  داستان‌های خارجی نیز در دستور کار کانون قرار داشت. از سوی دیگر سبک برگزاری دوره‌های آموزشی برای کودکان و فعالیت‌های فرهنگی نیز بر مبنای شیوه‌های آموزشی آمریکایی بود.
 
با اینکه عموم کودکان و نوجوانان در آن دوره در خانواده‌های سنتی و مذهبی پرورش یافته و در سطوح مختلف به اصول مذهبی پایبند بودند، اما هیچ ردپایی از آموزه‌های دینی در فعالیت‌ها و محصولات کانون دیده نمی‌شد. تولید ادبیات دینی در کتاب‌های کانون تعطیل بود و در تولیدات دیگر هم اثری از این گونه محصولات نبود.
 
به عنوان نمونه لیلی امیرارجمند به پیشنهاد انتشار کتاب زندگی پیامبر(ص) برای کودکان در آن کانون، چنین پاسخ می‌دهد: «... در مورد کتاب زندگی حضرت محمد(ص) برای کودکان و نوجوانان نوشته آقای محسن جاویدان که برای اظهار نظر به این کانون ارسال فرموده بودید به اطلاع می‌رسد این کتاب متأسفانه در روال راه و رسم همیشگی کانون نیست و خصوصیاتی که برای کودکان و نوجوانان در آن چشمگیر باشد، مشاهده نمی‌شود».2
 
 از کانون به کاخ؛ پیوستگی آموزهای فرهنگی و هنری در دوره پهلوی دوم
تقریبا هم‌زمان با تشکیل کانون پرورش فکری و نوجوانان، «کاخ جوانان» به عنوان مرکزی برای فعالیت‌های فرهنگی و هنری جوانان هجده تا سی‌ساله نیز در آبان سال 1345ش تشکیل شد. به این ترتیب کودکان و نوجوانانی که مطابق آموزه‌ها و ساختار کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان آموزش می‌دیدند، امکان ادامه فعالیت‌های فرهنگی و هنری را در کاخ جوانان پیدا می‌کردند.
 
کاخ جوانان نیز چه در محتوا و چه در شکل فعالیت‌های هنری خود، کاملا با سبک و شیوه غربی اداره می‌شد؛ به گونه‌ای که در سال‌های ابتدایی دهه 1350، بخش عمده‌ای از فعالیت‌های این نهاد به برنامه‌های آوازخوانی با حضور گروه‌های هنری سایر کشورها مانند آمریکا، انگلستان و شوروی و... اختصاص پیدا می‌کرد. با گذر زمان حضور خوانندگان خارجی از آمریکا و اروپا در شعب مختلف کاخ جوانان بیشتر و بیشتر می‌شد و این خوانندگان با صرف هزینه‌های گزاف و به بهانه ترویج برنامه‌های آموزشی به ایران دعوت می‌شدند تا در مراسم شب‌نشینی‌های مختلف به اجرای برنامه بپردازند.3
 
این وضعیت را می‌توان یک فرایند به‌هم‌پیوسته در پرورش فرهنگی و هنری نسل‌های آینده با شیوه و محتوای غربی دانست؛ شیوه‌ای که سیاست‎گذاران فرهنگی پهلوی دوم و به‌ویژه فرح پهلوی با جدیت آن را دنبال می‌کردند.
 
 نتیجه‌گیری
اگرچه نمی‌توان برخی کارکردهای مثبت کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان در کشف استعدادهای ادبی و هنری نوجوانان را انکار کرد، اما سیاست‌های زمینه‌ساز برای این کشف و پرورش استعداد، با اهداف فرهنگی حکومت پهلوی منطبق بود. این پرورش فرهنگی کودکان در سنین بالاتر و در کاخ جوانان دنبال می‌شد تا در نهایت کارگزاران فرهنگی و نسل آینده مطابق با آموزه‌های غربی تربیت شوند.
 
انقلاب اسلامی یک گسست کلی در این محتوا و سیاستگزاری ایجاد کرد. با این حال مدیران فرهنگی پس از انقلاب، با درک درست کارکردهای مثبت کانون پرورش فکری و ضرورت حفظ امکانات و بناها و استفاده از برخی تجربیات مفید آن، این نهاد فرهنگی را حفظ کردند. در نتیجه، امروز این نهاد فرهنگی با محتوایی مبتنی بر هویت دینی و ملی و البته استفاده از روش‌های نوین فرهنگی و هنری به پرورش استعدادهای هنری و ادبی دانش‌آموزان می‌پردازد.
 

سالن قرائت کتابخانه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان
شماره آرشیو: 123710-275م
 
پی نوشت:
 
1. یرواند آبراهامیان، ایران بین دو انقلاب، ترجمه کاشم فیروزمند و دیگران،تهران، نشر مرکز،1382، ص394.
2. همان.
3. محسن میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی: از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، تهران، گام نو، 1383، ص136.
4. شریفی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، فصلنامه گفتگو، شماره 19، بهار1377، ص30.
5. همان.
6. مرکز بررسی اسناد تاریخی، زنان دربار به رویات اسناد ساواک؛لیلی امیرارجمند، تهران،1382،ص135.
7. سیده لیلا موسوی،کاخ جوانان؛ از اعلام تا اقدام، پایگاه موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، 
http://www.iichs.ir/s/6049