انقلاب اسلامی ایران پروسه‌ای بود که با تعامل عوامل متعددی چون رهبری منحصربه‌فرد امام خمینی و مشارکت سیاسی مردم محقق شد، اما بی‌شک نقش روحانیونی که امام را همراهی نمودند نیز در تسریع پیروزی انقلاب بسیار تأثیرگذار بود. موضوع همراهی روحانیون با امام از جهات مختلف قابل بررسی است و منابع متعددی نیز به آن پرداخته‌اند. یکی از منابعی مهمی که این موضوع را پوشش داده اسناد سفارت آمریکا در ایران است

 
انقلاب اسلامی ایران پروسه‌ای بود که با تعامل عوامل متعددی چون رهبری منحصربه‌فرد امام خمینی و مشارکت سیاسی مردم محقق شد. گرچه در رابطه با رهبری، نقش امام(ره) منحصر و بی‌بدیل بود، اما بی‌شک نقش روحانیونی که امام را همراهی نمودند نیز در تسریع پیروزی انقلاب بسیار تأثیرگذار بود. بر این اساس از همان زمان آغاز نهضت مبارزاتی امام خمینی، روحانیون زیادی همچون آیت‌الله غفاری، حکیم، سعیدی، فلسفی و بسیاری از روحانیون شاخص دیگر او را همراهی نمودند. موضوع همراهی روحانیون با امام از جهات مختلف قابل بررسی است و منابع متعددی نیز به آن پرداخته‌اند. یکی از منابعی مهمی که این موضوع را پوشش داده اسناد سفارت آمریکا در ایران است که در ادامه به آن اشاره شده است.
 
موضع حوزه علمیه قم نسبت به نهضت مبارزاتی امام
مبارزه امام خمینی به صورت عملی، رسما از اوایل دهه 1340 و در واکنش به طرح‌هایی چون لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و در نهایت موضوع کاپیتولاسیون آغاز شد. با آغاز نهضت امام، بسیاری از روحانیون و طلاب نیز از ایشان حمایت کرده و به مبارزه سیاسی علیه حکومت روی آوردند. البته پیش از آن نیز با آغاز فعالیت‌های سیاسی فدائیان اسلام، تحرکات سیاسی در حوزه مطرح بود و اقداماتی از سوی برخی از طلاب همچون شهید نواب صفوی صورت گرفت که بیشتر آن اقدامات در قالب ترور مخالفان اسلام همچون ترور کسروی و هژیر بود.
 
یا زمانی که موضوع آوردن جنازه رضاشاه از مصر به ایران مطرح شد، برای تطهیر او، بنا بود که جنازه را به قم بیاورند و یکی از آیات بر او نماز بخواند و در قم به خاک بسپارند یا پس از نماز در شهر ری دفن کنند. در جریان این موضوع نیز شاهدیم که شهید نواب صفوی و برخی از اعضای فدائیان اسلام با سخنرانی‌ در مدرسه فیضیه نسبت به این موضوع دست به اعتراضات شدید زدند و مانع از این اقدام شدند.1
 
بااین‌حال بعد از حوادث قم و مبارزات امام خمینی و روحانیون در دهه 1340، حوزه علمیه هم به دلیل تعطیلی سنتی ماه‌های محرم و صفر و نیز فرارسیدن فصل تابستان و همچنین سرکوب نهضت که اوج آن با دستگیری امام خمینی و انتقال ایشان به تهران آغاز گشت، در محاق سکوتی تحمیلی به‌سر برد.2 علیرغم این شرایط، تهران همچنان مرکز تحرکات سیاسی بود و بسیاری از روحانیون گرد امام متمرکز شده بودند. هرچند امام در نهایت از کشور تبعید شد، اما روحانیون زیادی فعالیت‌های سیاسی ایشان را ادامه دادند و امام را همراهی کردند. از جمله این افراد می‌توان به حجت‌الاسلام فلسفی، آیت‌الله غفاری، آیت‌الله سعیدی، آیت‌الله حکیم و سایر روحانیون اشاره کرد.
 
همراهی آیات عظام با نهضت سیاسی امام
- محمدتقی فلسفی:
حجت‌الاسلام فلسفی از جمله روحانیون شاخصی بود که در جریان طرح لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی همراه با امام خمینی به اعتراض علیه لایحه پرداخت و اقدام حکومت در طرح این لایحه را اقدامی ضداسلامی اعلام و از آن انتقاد نمود. در پی بیان این انتقاد، ایشان چندین بار ممنوع‌المنبر شد و «دوبار نیز بازداشت شد؛ اولین‌بار دو روز و بار دیگر 45 روز ــ در آستانه 15 خرداد 1342. البته اگرچه امام خمینی در نامه‌هایی از وضعیت اهل منبر ناخرسندی خود را اعلام می‌کرد: «بعضی از اهل منبر مرعوب هستند و کمتر فعالیت می‌کنند»،3 اما محمدتقی فلسفی هیچ‌گاه دست از فعالیت‌های سیاسی خود برنداشت. فلسفی از جمله شخصیت‌هایی بود که قدرت بی‌نظیری در هدایت نهضت انقلاب در سال‌های بحرانی حکومت شاه داشت؛ ازاین‌رو آمریکا تصورر می‌کرد می‌تواند گزینه خوبی برای ارتباط میان دولت و مخالفان حکومت باشد. به‌زعم آمریکا، «محمدتقی فلسفی یک ناطق زبردست بود و شخصیت بسیار مناسبی برای کار با دولت بود. او علاوه بر مردم، رهبران را نیز می‌توانست جمع کند. حکومت او را برای مدت هفت سال از صحبت کردن در مساجد ممنوع کرده بود، اما عملا او همه سخنگویان مساجد تهران را از لحاظ مذهبی تصویب می‌کند».4
 
در این شرایط، آیت الله سعیدی با نامه‌نگاری به برخی از روحانیون همچون آیت‌الله حکیم و آیت‌الله خویى خواستار اقدام جمعی روحانیون علیه حکومت شد. بااین‌حال «روح بى‌آرام او مانع آن شد که تنها به این مقوله اکتفا کند و با شناخت کامل از دستگاه اطلاعاتى قوى شاه در کویت به حسینیه "فحیعل" بازگشت و نیروهاى اطلاعاتى را به تعجب وا داشت»  
- آیت‌الله سعیدی
آیت‌الله محمدرضا سعیدی از روحانیون مبارزی است که فعالیت‌های سیاسی خود را از اوایل دهه 1340 و در همراهی با امام خمینی آغاز نمود. بعد از اعتراض امام به برخی از سیاست‌های حکومت پهلوی از جمله لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و کاپیتولاسیون، «سعیدى که خود در این نهضت شرکت کرده بود پس از فروکش کردن تهاجمات دستگاه به همراه برخى از فضلای قم روانه کویت شد که روز 11 محرم همان سال از فاجعه خونین 15 خرداد و دستگیرى امام باخبر شد».5 در این شرایط، آیت‌الله سعیدی با نامه‌نگاری به برخی از روحانیون همچون آیت‌الله حکیم و آیت‌الله خویى خواستار اقدام جمعی روحانیون علیه حکومت شد. بااین‌حال «روح بى‌آرام او مانع آن شد که تنها به این مقوله اکتفا کند و با شناخت کامل از دستگاه اطلاعاتى قوى شاه در کویت به حسینیه "فحیعل" بازگشت و نیروهاى اطلاعاتى را به تعجب وا داشت».6 آیت‌الله سعیدی بعد از تبعید امام خمینی، ارتباط خود با ایشان را حفظ نمود و ارادت خود را به ایشان نشان داد. سعیدی چند سال بعد در خرداد 1349 و درحالی‌که در زندان ساواک به سر می‌برد توسط مأموران امنیتی به شهادت رسید.
 
- آیت‌الله غفاری
آیت‌الله غفاری نیز مانند امام خمینی و سایر روحانیون همراه او، با کلیت حکومت پهلوی مخالف و خواهان استقرار نظام مبتنی بر ولایت فقیه بود. از نظر آیت‌الله غفاری، حکومت پهلوی حکومتی غاصب محسوب می‌شد؛ ازاین‌رو از نظر ایشان همه سیاست‌های حکومت پهلوی مصداق بارز دین‌ستیزی بود. این اعتقادات، بارها آیت‌الله غفاری را به مبارزه علیه حکومت واداشت و منجر به بازداشت او شد. «به طور کلى حبس‌هاى شهید غفارى از سال 1340 آغاز و تا دى‌ماه 1353ش ادامه داشت؛ چنان‌که سیزده سال آخر عمر شریفش سراسر مبارزه و جان‌فشانى در راه آرمان‌هاى مقدس امام خمینى بود. در سال 1341 سخنرانى‌هایش عموما به افشاگرى مواضع غیراسلامى رژیم اختصاص داشت و چندین بار مستقیما با دستگاه رژیم پهلوى درگیر شد.»7 وی تا آخرین لحظه عمر خود، یعنی تا سال 1353، همراه امام خمینی به مبارزه علیه حکومت پهلوی پرداخت و در نهایت نیز در مسیر مبارزات خود به شهادت رسید.
 
- آیت‌الله حکیم
در باب نقش مبارزاتی آیت‌الله حکیم شاید اکتفا به این یک مورد کافی باشد که او از جمله کسانی بود که بعد از حادثه فیضیه با جدیت تمام آن را محکوم کرد و با ارسال تلگرافی، ضمن ابراز تأسف از این حادثه، از علمای قم درخواست مهاجرت به عتبات عالیات را نمود.8 حکیم به مانند بسیاری از روحانیون همچون آیت‌الله هادی، سیدکاظم شریعتمداری و حاج آقا حسن قمی، الگوی کامل سنتی آموزش مذهبی را پیش می‌برد.9 البته او در مشی سیاسی خود تا حدودی محتاط بود و از این جهت اختلافاتی هم با برخی از روحانیون داشت، اما مبارزه با حکومت پهلوی وجه مشترک نگرش سیاسی او با بسیاری از روحانیون مبارز از جمله امام خمینی(ره) بود.
 
علاوه بر این روحانیون که به صورت موردی شرح مبارزات آنان در همراهی با امام خمینی رفت، بسیاری از روحانیون دیگر نیز در کنار امام به مبارزه با حکومت پهلوی پرداختند؛ چنان‌که در سال‌های 1356-1357 کنسول اصفهان گزارش می‌دهد: آیت‌اللّه‌های اصفهان متحدا اعلام کرده‌اند (امام) خمینی باید به ایران برگردد.10 این موضع در رابطه با بسیاری از روحانیون دیگر نیز صادق بود و از همین روست که می‌بینیم آمریکا در آن سال‌ها تلاش داشت با نفوذ در برخی از روحانیون، واسطه‌ای برای مذاکره با امام خمینی بیابد، اما این تلاش‌ها به جایی نرسید؛ چرا که روحانیونی که از نظر فکری و سیاسی با امام همراه بودند، مطابق با مشی سیاسی ایشان عمل می‌کردند؛ ازاین‌رو ازآنجاکه امام(ره) مخالف هر گونه مذاکره با آمریکا بود، روحانیون پیرو امام نیز از ارتباط با آمریکا پرهیز نمودند.
 
سخن نهایی
با آغاز مبارزات سیاسی امام خمینی، روحانیون زیادی به حمایت از او پرداختند. گرچه پیش از آغاز مبارزات، رکود و نخوت خاصی در میان روحانیون و نیز حوزه علمیه حکم‌فرما بود، اما با آغاز نهضت امام، حوزه علمیه از آن سستی و رکود رهایی یافت و به این باور رسید که می‌تواند با حکومت مقابله نماید. با این حال بعد از تبعید امام خمینی ظاهرا آن سکوت، مجددا بر حوزه‌ها حکم‌فرما شد، اما در همان سال‌ها نیز روحانیون زیادی به صورت پنهان و آشکار به حمایت از امام پرداختند و در مسیر مبارزات به شهادت هم رسیدند. از این رو شاهد هستیم بعد از این جریان به‌تدریج چندین گروه مبارزاتی شکل گرفتند که رهبری آن به دست روحانیون و یا انقلابیون مذهبی بود. در پی شکل‌گیری این گروه‌ها، شهرهای دارای بافت مذهبی‌تر در مبارزات دهه 1350 پیشتازی مبارزات را در دست گرفتند و جرقه مبارزات را شعله‌ور نمودند که در میان آنها می‌توان به قیام 19 دی‌ماه 1356 به رهبری روحانیون و گروه‌های مذهبی اشاره کرد.  
 

دیدار شهید آیت‌الله غفاری با امام خمینی پس از آزادی ایشان از حصر. شهید آیت‌الله سیدمحمدعلی قاضی نیز در تصویر دیده می‌شود (سال 1343)
 
پی نوشت:
 
1. محمدرضا مهدوی کنی، خاطرات آیت‌الله مهدوی کنی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1385، ص 72.
2. هدایت‌الله بهبودی، شرح اسم: زندگینامه‌ آیت‌الله سیدعلی حسینی خامنه‌ای (1357-1318) تهران، موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، 1390، ص 42.
3. محمدتقی فلسفی، خاطرات و مبارزات حجت‌الاسلام فلسفی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1376ش، ص 271.
4. دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ج 3، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1386، ص 211.
5. جمعی از پژوهشگران، گلشن ابرار، ج 2، قم، نشر معروف، چ دوم، 1382، ص 543.
6. همان‌جا.
7. همان، ص 559.
8. سیدجلال‌الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج 2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ هفدهم، 1391، ص 36.
9. دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، همان، ج 2، ص  604.
10. همان، ص 10.