رصد صحبت‌ها و اقدامات سیاسی امام خمینی در برابر حکومت پهلوی، یکی از مأموریت‌های ویژه برخی از تحلیلگران خارجی بود که در قالب اسناد محرمانه به کشورهای ذی‌ربط مخابره می‌شد. کتاب خاطرات هایزر از جمله آثاری است که دربردارنده تحلیل‌های او از شخصیت امام خمینی و واکنش‌های ایشان در برابر حکومت پهلوی است. هایزر در دی‌ماه 1357 به ایران آمد و از نزدیک شاهد تحولات سیاسی ایران بود

 
امام خمینی، رهبر انقلاب اسلامی، از جمله شخصیت‌هایی است که کنش سیاسی او پیرامون جریانات انقلاب بیش از سایر شخصیت‌ها مورد توجه تحلیلگران داخلی و خارجی قرار گرفت. در این رابطه رصد صحبت‌ها و اقدامات سیاسی امام در برابر حکومت پهلوی، یکی از مأموریت‌های ویژه برخی از تحلیلگران خارجی بود که در قالب اسناد محرمانه به کشورهای ذی‌ربط مخابره می‌شد. کتاب خاطرات هایزر از جمله آثاری است که به تحولات سیاسی انقلاب ایران و نیز واکاوی شخصیت امام خمینی و واکنش‌های او در برابر حکومت پهلوی پرداخته است. هایزر فرستاده ویژه کارتر بود که در دی‌ماه 1357 به ایران آمد و از نزدیک به مشاهده و تحلیل تحولات سیاسی ایران پرداخت.
 
هایزر که بود و چرا به ایران آمد؟
رابرت ارنست هایزر، فرستاده ویژه کارتر در امور نظامی بود که در دی‌ماه 1357 وارد ایران شد. هدف کارتر از اعزام هایزر به ایران، مشاهده دقیق حوادث و اخبار مربوط به ایران به دلیل حجم انبوه خبرهای متناقض بود. به عبارتی ازآنجاکه اخبار رسیده به سفارت و سازمان‌های سیاسی غرب ضد و نقیض بودند، هایزر مأموریت یافت تا با مشاهده دقیق تحولات، اخبار درست و قطعی را مخابره نماید. او همچنین مأموریت داشت به حفظ قدرت حکومت پهلوی کمک کند و نیز در صورت لازم، با امام خمینی مذاکره نماید. هایزر در 14 دی‌ماه بدون اطلاع قبلی و کاملا محرمانه به ایران آمد. حسین فردوست در رابطه با ورود به ایران آورده است:
 
«مأموریت هایزر در تهران چه بود؟ اطلاعی ندارم و عجیب است که وی هیچ تماسی با من نگرفت و او را هیچ‌گاه ندیدم. مطلع بودم که از آغاز محل کارش در ستاد ارتش بوده و تعدادی افسر نیز همراه داشته. طی مدت اقامت وی در تهران قره‌باغی با او روابط منظم داشت... تنها اطلاعی که قره‌باغی از مأموریت هایزر به من داد این بود که وی برای برداشتن دستگاهی از روی هواپیماهای ۱۴-F و نیز برداشتن کلیه رادارهای مستقر در شمال، که برای کسب اطلاع از درون خاک شوروی بود، آمده است».1
 
هایزر در طول اقامت خود در تهران، تحولات انقلاب ایران را از زاویه‌های مختلف مورد بررسی قرار داد و بعدها آن را در کتاب خاطرات خود منتشر کرد. یکی از مسائل مهمی که در این کتاب مورد توجه بوده، شخصیت امام خمینی و رهبری او در انقلاب اسلامی است.
 
دیدگاه هایزر نسبت به امام خمینی(ره)
شخصیت سیاسی مصمم و قوی، یکی از ویژگی‌های مهم امام خمینی است که به‌کرات در کتاب هایزر مورد اشاره قرار گرفته است. او معتقد بود که شخصیت سازش‌ناپذیر امام، مانع مهمی بر سر آشتی مخالفان و موافقان حکومت پهلوی است و همین موضوع نشانی از پایان کار این حکومت است. هایزر در بخشی از خاطرات خود در این رابطه آورده است: «عمر سلطنت شاه واقعا به سر آمده است. موضع سازش‌ناپذیر امام خمینی، (دعوت از ارتش برای پیوستن به او، سخنان او مبنی بر اینکه مستشاران نظامی خارجی باید از کشور بروند و اعلام این مطلب که ظرف دو روز آینده دولت جدید تعیین خواهد شد)، همه اینها وعده ایام سختی را برای طرفداران شاه می‌داد».2
 
البته این وجه از ویژگی مبارزاتی امام خمینی در نظر سایر مقامات و مسئولین خارجی حاضر در ایران همچون پارسونز نیز به اثبات رسیده بود. او معتقد بود: امام خمینی آشتی‌ناپذیر است و هیچ راه‌حلی جز برکناری شاه او را راضی نخواهد کرد.3 به طور کلی امام بسیار آرام و سنجیده تصمیم می‌گرفتند و هنگام اخذ تصمیم بدون واسطه اقدام می‌نمودند. ایشان وقتی تصمیمی می‌گرفتند، قاطعانه از آن دفاع می‌کردند. گفته شده است در جلسات انفرادی با غربی‌ها یا آنها که تمایلی به غرب داشتند نیز امام خمینی بسیار بی‌تفاوت بود و عکس‌العملی در مقابل مطالب مورد بحث نداشتند. اگر مطلبی می‌خواستند بگویند به روش معمول خود قاطعانه بیان می‌کردند. به عبارتی مذاکره به روش معمول (بده و بستان) با امام خمینی مفهومی نداشت. در اندیشه ایشان جایی برای سازش و مصالحه وجود نداشت.4
 
«مردم، اینک در خیابان‌ها جمع شده بودند و موقع آن رسیده بود که با هلی‌کوپتر به بازدید خیابان‌ها بپردازیم. ساعت 8:30 بین ۷۵۰ هزار تا یک‌میلیون نفر آدم در خیابان‌ها جمع شده بودند، اما همه با نظم و ترتیب حرکت می‌کردند و به نظر نمی‌آمد خشونت و درگیری در آستانه وقوع باشد»  
هایزر از تمام این موارد به‌خوبی آگاه بود؛ به همین دلیل تمام گزینه‌های سیاسی که او برای فائق آمدن بر بحران سیاسی مدنظر داشت بر حول محور مذاکره با امام و یا ممانعت از ورود او به ایران قرار داشت. این شقوق از نظر هایزر عبارت بوند از: 1. چانه‌زنی بر سر عقب افتادن سفر امام خمینی از راه‌های مسالمت‌آمیز؛ 2. سفر بختیار به پاریس و مذاکره با آیت‌الله و گزینه سوم که به‌زعم هایزر چالش‌برانگیز و سخت‌تر از سایر گزینه‌ها بود، بستن فرودگاه ولو به قیمت درگیری با طرفداران امام خمینی بود.5 البته گزینه دیگری هم مطرح بود و آن اینکه اجازه ورود به امام داده شود، سپس مطابق با اوضاع، نحوه برخورد با ایشان نیز تعیین گردد.
 
نفوذ گسترده امام خمینی بر مردم و ارتش
موضوع دیگری که از نظر هایزر در امام منحصر و بی‌بدیل بود، نفوذ او بر مردم و نیروهای مسلح بود. به‌خصوص زمانی که بختیار قدرت را به دست گرفت، پیام امام به ارتش مبنی بر عدم همکاری با بختیار، تأثیر بسزایی بر تسریع روند پیروزی انقلاب داشت. هایزر در این رابطه آورده است: «آیت‌الله به نیروهای مسلح توصیه کرد که به آغوش باز مردم باز گردند و تسلیم دستورات مستشاران خارجی نشوند. اگرچه آیت‌الله اسم هیچ کشور یا شخصی را نبرد، اما کار خودش را کرد. حالا مشکلات ما یکباره سرریز می‌کرد. اکثر مردم می‌دانستند که منظور او چیست و درباره چه کسی صحبت می‌کند... [امام] خمینی به طور روشن، رابطه ارتش با بختیار را به عنوان مانع اصلی بر سر راه موفقیت خود دریافته بود».6
 
این نفوذ را می‌توان هنگام استقبال مردم از ورود امام خمینی به کشور نیز مشاهده نمود؛ موضوعی که در خاطرات هایزر با تعجب مورد تأکید قرار گرفته و با مشاهده جمعیت میلیونی مردم از آن به عنوان نفوذ گسترده امام و محبوبیت او در بین مردم یاد کرده است. هایزر در این رابطه آورده است: «مردم، اینک در خیابان‌ها جمع شده بودند و موقع آن رسیده بود که با هلی‌کوپتر به بازدید خیابان‌ها بپردازیم. ساعت 8:30 بین ۷۵۰ هزار تا یک‌میلیون نفر آدم در خیابان‌ها جمع شده بودند، اما همه با نظم و ترتیب حرکت می‌کردند و به نظر نمی‌آمد خشونت و درگیری در آستانه وقوع باشد».7 درواقع ارادت مردم به امام در حدی بود که وقتی روزنامه‌ها در روز 1 بهمن نوشتند که نماز جمعه تهران به امامت امام برگزار خواهد شد، «میلیون‌ها انسان در سرمای بهمن‌ماه پیوسته به فرودگاه می‌رفتند تا قبل از دیگران در استقبال شرکت کرده باشند».8
 
بااین‌حال هایزر تا آخرین لحظه امیدوار بود بتواند معادلات قدرت را همچنان به نفع حکومت پهلوی نگه دارد. بر این اساس برخی گمانه‌هایی مبنی بر طرح کودتا از سوی هایزر را نیز مطرح نموده بودند؛ به‌خصوص زمانی که به خاطر اعتصاب کارکنان شرکت نفت، موضوع رساندن سوخت مورد نیاز ارتش با کمبود مواجه شد، هایزر از جمله افرادی بود که پیشنهاد ارسال سوخت از پایگاه‌های آمریکا در بحرین را به ارتش ایران مطرح کرد. طرح این پیشنهاد و انتشار خبر آن موضوع طرح‌ریزی کودتا از سوی آمریکا به سرکردگی هایزر را تقویت نمود و موج نفرت عمومی را نسبت به هایزر به همراه آورد.
 
هایزر خود در این رابطه آورده است: «آتشی که در اطراف حضور من در تهران افروخته شده بـود رفـته‌رفته به مرز سوزاندن می‌رسید. شعار "مرگ بر هایزر" رفته رفته در سطح شهر و (سردر ستاد مشترک) و بر دیوارها نوشته شده بود و سربازان هنگام ورود به ستاد مشترک آن را می‌دیدند که ظاهرا بر آنها تأثیر می‌گذاشت. نام من رفته رفته بر پلاکاردهایی که در دست تظاهرکنندگان بود ظاهر شده بود.9 در نهایت هایزر وقتی نتوانست اقدامات لازم را در برابر امام خمینی انجام دهد، در 14 بهمن و دو روز بعد از بازگشت امام به کشور، مجبور به ترک ایران شد.
 
سخن نهایی
ژنرال هایزر در بحرانی‌ترین روزهای حکومت پهلوی به ایران آمد تا شاید بتواند به حفظ قدرت حکومت پهلوی کمک کند. او با مشاهده مستقیم تحولات سیاسی ایران، دریافت که کار حکومت پهلوی به سر آمده و تلاش برای حفظ او فایده‌ای ندارد؛ ازاین‌رو تمام گزینه‌های سیاسی خود را بر حول محور شخصیت امام خمینی متمرکز کرد؛ چرا که این واقعیت بر او آشکار شده بود که امام به قدرت اول مردم تبدیل شده است؛ ازاین‌رو سیاست هایزر با تغییر از شاه به نفوذ بر امام متمرکز شد و تلاش‌هایی در این زمینه صورت گرفت، اما نتیجه نهایی رسیدن به این واقعیت بود که امام خمینی سازش‌ناپذیر است.
 

خیابان آزادی تهران؛ حرکت گروه‌های متنوع مردم به سوی فرودگاه مهرآباد برای استقبال از امام خمینی (12 بهمن 1357)
 
پی نوشت:
 
1. حسین فردست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، خاطرات ارتشبد سابق فردوست، ج 1، تهران، اطلاعات، 1379، ص 600.
2. رابرت هایزر، مأموریت در تهران، خاطرات ژنرال‌هایزر، تهران، انتشارات اطلاعات، چ دوم، 1365، ص 269.
3. آنتونی پارسونز، غرور و سقوط، ترجمه دکتر منوچهر راستین، تهران، انتشارات هفته، چ دوم، 1363، ص 116.
4. دانشجویان مسلمان پیرو خط امام، اسناد لانه جاسوسی آمریکا، ج 1، تهران، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، 1386، ص 57.
5. رابرت هایزر، همان، صص 215- 216.
6. همان، ص 272.
7. همان، ص 265.
8. سیدجلال‌الدین مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ج 2، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چ هفدهم، 1391، ص 446.
9. رابرت هایزر، همان، ص 219.