فرا رسیدن سالروز رحلت زنده‌یاد استاد سیدهادی خسروشاهی، فرصتی مغتنم برای خوانش کارنامه فرهنگی و دینی و نیز میراث عملی آن بزرگ به‌شمار می‌آید. در گفت‌وشنود پی‌آمده، سیدمحمود خسروشاهی، فرزند آن فرزانه فقید، دراین‌باره سخن می‌گوید.

آغازین فعالیت‌های فرهنگی زنده‌یاد استاد سیدهادی خسروشاهی، از چه مقطعی آغاز شد و در چه زمینه‌هایی بود؟
بسم الله الرحمن الرحیم. مرحوم ابوی (رضوان‌الله تعالی علیه) حضور و تلاش های فرهنگی خود را از سال 1333 شروع کردند و اولین کتابشان، در آن تاریخ چاپ شد؛ سپس درحالی‌که در حوزه علمیه مشغول تحصیل بودند، هم‌زمان به کارهای تحقیقی و ترجمه و تألیف نیز اشتغال داشتند. ایشان در سی‌سالگی، از علمای بزرگ حوزه قم اجازه اجتهاد گرفتند، اما ترجیح می‌دادند که محدود به حوزه علمیه نمانند و در عرصه‌های فرهنگی ایران و بین‌الملل، حضور و فعالیت بیشتری داشته باشند.
 

 
ایشان مأموریت‌های رسمی‌ای هم، به سایر کشورها داشتند. آیا در آنجا هم، به فعالیت‌های فرهنگی خود ادامه می‌دادند؟
بله؛ ایشان چه در مقطعی که در واتیکان یا قاهره بودند، چه زمانی که در مجمع تقریب بین مذاهب اسلامی فعالیت می‌کردند، کتب مختلفی را چاپ و مؤسسات زیادی را تأسیس کردند؛ از جمله در مصر، بالای پنجاه جلد کتاب برای تبیین عقاید و معارف شیعه چاپ و منتشر کردند. بااین‌حال می‌فرمودند: لازم نیست این آثار به اسم ما باشد، بلکه بهتر است به اسم جمهوری اسلامی باشد! معتقد بودند: ما در خارج از کشور، باید به گونه‌ای غیرمستقیم، به نشر اندیشه‌های دینی و انقلابی کمک کنیم و به همین شکل هم، عقایدمان را بگوییم. برخی از دوستان، اصرار دارند که این آثار را هم، جزء آمار آثار ایشان بیان کنیم، ولی خودشان چنین اعتقادی نداشتند!
 
مرحوم خسروشاهی یکی از پرکارترین مؤلفانِ روحانی در عصر حاضر بودند که آثار متعددی داشتند. این آثار، از چه عناوینی تشکیل می‌شوند؟
بله؛ ایشان بالای 220 کتابِ تألیف یا ترجمه و یا پژوهش‌هایی که تحت نظارت ایشان انجام شده‌ است، دارند. این کتاب‌ها غیر از ایران، در ایتالیا، انگلستان، مصر، لبنان و کشورهای مختلف چاپ شده‌اند. بعضی از آنها مثل «امام علی: صدای عدالت انسانی» جورج جرداق ــ که پدر از اوایل دهه 1340 شروع به ترجمه آن کردند ــ ده‌ها بار چاپ شده است! یکی از مجموعه‌های مورد علاقه ایشان، چاپ آثار سیدجمال‌الدین اسدآبادی و سپس آثار علامه سیدمحمدحسین طباطبائی بود که با اهتمام زیادی، این دو مجموعه را به ثمر رساندند. مجموعه کامل آثار سیدجمال‌الدین اسدآبادی در نُه جلد در ایران و قاهره منتشر شدند. مجموعه آثار علامه طباطبائی توسط بوستان کتاب چاپ شده که برخی از آنها، به چاپ پانزدهم هم رسیده‌اند! آثار استاد غلامرضا سعیدی هم ــ که پدر زحمت گردآوری و تنظیم آنها را کشیدند ــ ده جلد چاپ شده است.
 
ظاهرا ایشان، مجموعه‌ای از بیانیه‌هایی را که مراجع، علما و حوزه‌های علمیه علیه رژیم گذشته صادر نموده بودند گردآوری کرده‌اند. دراین‌باره هم قدری توضیح دهید.
بله؛ ایشان برای احیای مجموعه اسناد نهضت اسلامی، بیانیه‌ها و اعلامیه‌های مرتبط با حوزه علمیه علیه رژیم طاغوت را در مجموعه نفیسی گردآوری کردند. جالب اینجاست که خود بزرگانی که در این مجموعه از آنان سخن گفته شده است هم، برخی از این بیانیه‌ها را نداشتند یا ندارند! اما پدر به دلیل علاقه مفرطشان به گردآوری اسناد تاریخی، این اسناد را جمع‌آوری کردند و نهایتا این گام بزرگ را برداشتند. این مجموعه در ده جلد، توسط مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شد و کامل‌ترین مجموعه در این زمینه است.
 
آیا از ایشان مجموعه خاطراتی هم باقی مانده؟
ایشان قصد داشتند بالای 40 یا 45 جلد مجموعه «حدیث روزگار» را بنویسند که متأسفانه به دلیل فقدان ناگوارشان، نیمه‌کاره باقی ماند! 28 جلد از آن را در دوران حیاتشان چاپ کردند و در آن، شخصیت‌های حوزوی، اسلامی، داخلی، خارجی، ملی‌گرا و... را بدون خط‌کشی‌های مرسوم بعضی از تاریخ‌نویسان، از جنبه‌های مختلف روایت و بررسی کرده‌اند. نگاه فراجناحی و بی‌طرفانه ایشان، در تمام آثارشان جاری است.
 
نکته مورد اشاره شما، یکی از ویژگی‌های مهم نگاه و آثار ایشان است. به صورت مصداقی، می‌توانید به مواردی از این دست اشاره کنید؟
موارد که فراوان‌اند، اما یکی از برجسته‌ترین آنها، این بود که پدر بعضی از کارهایشان را با همکاری کسانی که طرفدار سرسخت دکتر مصدق هم بودند، انجام می‌دادند و بسیار هم با هم صمیمی بودند، ولی هرگز از دفاع و ابراز ارادت به مرحوم آیت‌الله کاشانی و نقد غیرمتعصبانه برخی از عملکردهای دکتر مصدق، کوتاه نیامدند! ایشان هرگز دچار این عارضه متأسفانه فراگیر نشدند که چون افکار کسی در زمینه‌ای با من جور نیست، در زمینه‌های دیگر نمی‌توانم با او تعامل داشته باشم! همیشه می‌‌گفتند: انقلاب در سایه وحدت همه گروه‌ها به‌وجود آمد و این گروه‌گرایی‌ها، به انقلاب آسیب‌های جدی می‌زند! خودشان هم هیچ‌وقت، وارد این بازی‌ها نشدند و شأن روحانیت، علما، پژوهشگران و نویسندگان را بسیار بالاتر از حزب‌گرایی و گروه‌گرایی می‌دانستند. به نظر من همین روحیه هم، برای ایشان فرصت‌های فراوانی را فراهم کرد تا بتوانند این همه آثار ارزشمند را خلق کنند.
 
در مورد مرکز بررسی‌های اسلامی هم ــ که به همت ایشان راه‌اندازی شد ــ توضیحاتی ارائه کنید.
این مرکز در سال 1352ش راه‌اندازی شد و در این مدت، با مراکز مختلف دنیای اسلام ارتباط داشت و واقعا یک مرکز بین‌المللی بود! هدف اصلی از تأسیس آن نیز، بررسی و تبلیغ اندیشه دینی و اسلامی و انتشار آثار مربوطه دراین‌باره است. به نظر بنده مهم‌ترین کار ایشان، راه‌اندازی کتابخانه مرکز بررسی‌های اسلامی است که در سال 1394 افتتاح شد. ایشان این مجموعه را با هزینه شخصی ساختند و جز یکی از خیرین به نام حاج آقای سلمانی، از هیچ‌یک از نهادها و مؤسسات دولتی کمک نگرفتند! این کتابخانه وقفی است و ایشان تأکید داشتند که فرزندانشان، هیچ نفع مالی‌ای از این مرکز ندارند و حتی یک ریال از اینجا، در اختیارشان نیست و هر چه هست، باید خرج خودِ کتابخانه و بقای آن شود. ایشان ثلث مالشان را هم، وقف کتابخانه کرده‌اند و برای اینکه بتوانند کتابخانه را راه بیندازند، خانه‌ای داشتند که آن را فروختند!
 
کتابخانه چند عنوان کتاب دارد؟
حدود 39 هزار عنوان و 50 هزار جلد. البته ما هنوز کتاب‌های خودِ پدر را به این مجموعه اضافه نکرده‌ایم که شاید، بالای ده‌هزار کتاب بشود! ایشان اینها را در سفرهایی که به نقاط مختلف دنیا می‌رفتند، با هزینه شخصی تهیه می‌کردند! هر وقت هم که از مأموریتی برمی‌گشتند، سوغاتشان سی، چهل کارتن کتاب‌های جدید بود! می‌گفتند: «شاید تا ده سال دیگر هم، در ایران کسی متوجه نشود که این کتاب‌ها، چه هستند که بخواهند آنها را تهیه کنند!».
 
چه برنامه‌ای برای چاپ کتاب‌های منتشرنشده ایشان ــ که به دلیل پرکاری ایشان، باید متعدد هم باشند ــ دارید؟
همین طور است. دست‌نوشته‌های ایشان، فوق‌العاده زیاد هستند و من باید از اساتید محترم کمک بگیرم تا بتوانم به آنها سروسامان بدهم و حقیقتا انجام کامل آن، در توان من نیست؛ چون هرکدام، در موضوع خاصی است و تخصص‌های خاصی را می‌طلبد. ان‌شاءالله به مرور زمان، با کمک اساتیدی که با پدر محشور بودند، اینها را گردآوری و منتشر خواهیم کرد. وظیفه من فقط این است که نگذارم این آثار از بین بروند؛ چون تاریخ مستندی برای جهان اسلام هستند.
 
و سخن آخر؟
متاسفانه به دلیل شیوع کرونا، آن‌گونه که شایسته پدر بود، نتوانستیم مراسمی برای تجلیل از ایشان برگزار کنیم. در این میان، برخی رسانه‌ها و مراکز، در یادبود ایشان اقداماتی انجام داده‌اند که جای تقدیر و تشکر دارد.