کتاب «در کشاکش مشروطه و استبداد» (بررسی عملکرد محمدعلی‌شاه قاجار در مشروطه) نوشته حجت‌الاسلام علی احمدی‌خواه به همت پژوهشکده تاریخ معاصر و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) منتشر شد

به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تاریخ معاصر، کتاب «در کشاکش مشروطه و استبداد؛ بررسی عملکرد محمدعلی‌شاه قاجار در مشروطه» نوشته حجت‌الاسلام علی احمدی‌خواه به همت پژوهشکده تاریخ معاصر و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) منتشر شد.
نویسنده در مقدمه کتاب می‌نویسد: محمدعلی‌شاه، سلطان مشروطه و محور بسیاری از تحولات و تحلیل‌های عصر مشروطه است. بررسی مشروطه بدون توجه به نقش چنین شخصیتی کامل نیست و بررسی دقیق و عمیق شخصیت و عملکرد وی می‌تواند گره‌های کوری را که در این مقطع از تاریخ کشورمان به‌وجود آمده است باز کند؛ به‌ویژه اینکه برخی از علمای بزرگ مشروطه، مواضع مشترکی با محمدعلی‌شاه پیدا کردند. ازآنجایی‌که تاریخ مشروطیت را بیشتر مخالفان محمدعلی‌شاه نوشته‌اند، به طور طبیعی پیش‌داوری‌هایی بر دیدگاه‌ها و آرای آنها تأثیر گذاشته است؛ بنابراین ممکن است در این خصوص بررسی منصفانه‌ای نداشته باشند. این پژوهش با تکیه بر منابع دست اول، به بررسی عملکرد محمدعلی‌شاه قاجار در نهضت مشروطه می‌‎پردازد و البته از تحقیقات معاصران نیز غفلت نکرده است.
حجت‌الاسلام علی احمدی‌خواه می‌نویسد: به نظر می‌رسد به چند دلیل انجام این تحقیق ضروری است: 1. درک و فهم صحیح از نهضت مشروطیت تا حد زیادی مبتنی بر شناختی روشن از عملکرد محمدعلی‌شاه در جایگاه سلطان مشروطیت است؛ 2. چرایی حمایت برخی از علمای بزرگ عصر مشروطه از محمدعلی‌شاه، سؤال مهمی است که بدون نقد و تحلیل زندگی و عملکرد وی، پاسخ درست و قانع‌کننده‌ای بر آن نمی‌یابیم؛ 3. تاریخ‌نگاری مشروطه درباره نقش محمدعلی‌شاه در آن نهضت و البته بسیاری از موضوعات دیگر، نقدپزیر است؛ وجود رویکرد شرق‌شناسانه، حضور گروه‌های غرب‌زده یا متمایل به فرهنگ غربی و عوامل نفوذی لژها و سفارت سبب شده‌اند تاریخ مشروطه را آن گونه که «خواسته‌اند» و نه آن گونه که «هست» به نگارش درآورند. سیاه‌نمایی‌ها، بزرگ‌نمایی‌ها، کوچک‌نمایی‌ها و... در لابه‌لای منابع مشروطه به‌آسانی قابل شناسایی‌اند.
در این کتاب از مطالب نویسندگان مشهور مانند مخبرالسلطنه هدایت، ناظم‌الاسلام کرمانی، عین‌السلطنه سالور، مامونتف، کسروی و ملک‌زاده و مقاله «روحیات، ویژگی‌ها و پایان کار محمدعلی‌شاه» و کتاب «محمدعلی‌شاه و مشروطه» نجمی استفاده شده است. هرچند نویسنده معتقد است این دو اثر نیز نتوانسته‌اند از قید مشهورات تاریخی خارج شوند.
نویسنده در این کتاب معتقد است این اثر می‌کوشد بدون پیش‌داوری و فارغ از مشهورات مکرر، منصفانه و بی‌تعصب کارنامه و عملکرد محمدعلی‌شاه را ارزیابی کند.
به طور کلی درباره عملکرد محمدعلی‌شاه در مشروطه، سه گونه موضع‌گیری در بین مورخان وجود دارد:
گروه اول عملکرد و کارنامه وی را کاملا منفی می‌دانند و حتی برخی نکات مثبتی را که دیگران مطرح کرده‌اند نوعی نیرنگ و توطئه عنوان می‌کنند؛ از جمله مخبرالسلطنه هدایت، سیدحسن تقی‌زاده، احمد کسروی و از معاصران محمود طلوعی و حسن معاصر.
گروه دوم نویسندگانی‌اند که برخلاف گروه اول، کارنامه محمدعلی‌شاه را شامل مواضع خوب و بد یا در مقطعی خوب و در مقطعی بد می‌دانند و نیز برخی از اعمال قاهرانه وی مانند به توپ بستن مجلس را عکس‌العملی دربرابر تندروی‌ها و افراط‌کاری‌های برخی وکلا، نشریات، وعاظ و انجمن مشروطه به‌شمار می‌آورند. مجدالاسلام کرمانی، ناظم‌الاسلام کرمانی (متفاوت در بخش اول و دوم اثرش)، عین‌السلطنه سالور، فریدون آدمیت و... و از معاصران، علی ابوالحسنی (منذر) و دکتر باقر عاقلی و... از این دست نویسندگان هستند.
گروه سوم کسانی هستند که معیار مشخصی برای تعریف یا تقبیح عملکرد محمدعلی‌شاه ندارند و به نظر می‌رسد برخی از آنها وانمود می‌کنند منصفانه و بی‌تعصب، کارنامه و عملکرد محمدعلی‌شاه را بررسی و ارزیابی می‌کنند.
کتاب در «کشاکش مشروطه» در سه فصل تألیف شده است: بخش نخست عملکرد محمدعلی‌شاه در دوران ولایتعهدی و عیار مشروطه‌خواهی وی را بررسی کرده است. این بخش شامل عملکرد محمدعلی‌شاه پیش از مشروطه، پس از مشروطه، همراهی با مشروطه‌خواهان، پذیرش خواسته علما در عزل پریم بلژیکی تا عیار مشروطه‌خواهی ولیعهد و... می‌شود.
بخش دوم کتاب به عملکرد محمدعلی‌شاه در جایگاه سلطان مشروطه می‌پردازد. این بخش شامل مروری بر مناسبات شاه و مجلس، از تأسیس تا انحلال، فراز و فرود همکاری شاه با مجلس و مشروطه‌خواهان، دوران همکاری و همراهی با مجلس و دوران جدایی شاه و مجلس، انحلال مجلس، مناسبات شاه با انجمن‌ها و مطبوعات، به توپ بستن مجلس (علل، زمینه‌ها دیدگاه‌ها)، علل به توپ بستن شدن مجلس از دیدگاه شاهدان، فعالان و مورخان مشروطه، استبداد صغیر، مناسبات شاه با علما، مناسبات شاه با روس و انگلیس و... می‌شود.
بخش سوم کتاب شامل موضوعاتی مانند از خلع تا تلاش برای بازگشت، فتح تهران، پناهندگی محمدعلی‌شاه به سفارت روس، عزل محمدعلی‌شاه و نصب فرزند خردسالش بر سریر سلطانی، برقراری مستمری برای محمدعلی‌شاه و اخراج او از کشور و... می‌شود.
این کتاب در 1000 شماره با همکاری پژوهشکده تاریخ معاصر و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) و به قیمت نودهزار تومان منتشر شده است.