مجلس شورای ملی اولین نهادی بود که بر مبنای اصول نظام مشروطیت در ایران تشکیل شد اما در دوره نخست مشکلات خاص خود را داشت که ناشی از عدم شناخت صحیح از عملکرد و جایگاه آن بود. نمایندگانی که در دوره اول به این مجلس راه یافتند بجز چندی انگشت‌شمار چندان اطلاعی و شناختی از قانون و قانونگذاری نداشتند. در کنار این نهاد مدنی ضرورت حضور...

 
مجلس شورای ملی اولین نهادی بود که بر مبنای اصول نظام مشروطیت در ایران تشکیل شد اما در دوره نخست مشکلات خاص خود را داشت که ناشی از عدم شناخت صحیح از عملکرد و جایگاه آن بود. نمایندگانی که در دوره اول به این مجلس راه یافتند بجز چندی انگشت‌شمار چندان اطلاعی و شناختی از قانون و قانونگذاری نداشتند. در کنار این نهاد مدنی ضرورت حضور نهادهای دیگر برای ارتقای‌ آگاهی وجود داشت. مطبوعات یکی از این منابع بودند که می‌توانستند با انتشار مطالب مناسب در مورد قانون اساسی و بحث در خصوص مواد آن اکثریت جامعه را با آشنا ساخته و آن را از محدوده چند تن از نمایندگان مجلس خارج ساخته و در اختیار عموم قرار دهند. متاسفانه حوادث سالهای نخست مشروطه راه روشنگری را مسدود کرده بود و روزنامه‌ها به جای انتشار مطالب سودمند به موضع‌گیریهایی سیاسی وارد می‌شدند که کل جامعه با آن درگیر بود. یکی دیگر از نهادهایی که ضرورت آن دراین موقع حس می‌شد کتابخانه‌ای تخصصی برای نمایندگان مجلس بود که می‌توانستند در آرامش و به دور از هیاهو با رجوع به آن محدوده آشنایی خود با قانون را گسترش داده تا با تسلط بیشتر در مجلس حاضر باشند.
  
6815- 1ع 

طرح تأسیس کتابخانه مجلس در دوره اول منجر به تأسیس کتابخانه‌ای در میدان بهارستان با نام کتابخانه ملی توسط دو تن از نمایندگان آن دوره شد و مرتضی‌قلی خان صنیع‌الدوله که مدتی رئیس مجلس بود 200 جلد کتاب به این کتابخانه اهدا کرد، ‌مجلس نیز مبلغی مختصر برای خرید کتاب تخصیص داد. کتابخانه ملی محل تجمع نمایندگان و فضایی مناسب برای بحث و گفت وگو بود. 1 بمباران مجلس و تعطیلی آن کتابخانه ملی را نیز از پای درآورد. اما در دوره دوم کتابخانه‌ای کوچک با کتب اهدایی نمایندگان مجلس توسط ارباب کیخسرو شاهرخ نماینده زرتشتیان در دوره دوم مجلس، در دو اتاق کوچک و تو در تو در قسمت شرق حوضخانه راه‌اندازی شد که استفاده از کتب محدود به نمایندگان بود.
 
برای تهیه کتب این کتابخانه 202 جلد از کتابهای میرزا عبدالحسین جلوه به مبلغ 390 تومان خریداری و هزار و نود یک جلد از سوی احتشام‌السلطنه اهداء شد. 2 این کتابخانه کوچک به ترتیب بزرگ و بزرگ‌تر شد.
 
در سال 1302 ش بنابه پیشنهاد سید حسن مدرس،3 کتابخانه از حوضخانه بیرون آمد و ساختمانی مستقل را با 1365 جلد به خود تخصیص داد. افتتاح رسمی کتابخانه در سال 1304 صورت گرفت و در 1305 یوسف اعتصام‌الملک به مدیریت آن منصوب شد و تا 1314 در این سمت فعال بود. از اقدامات وی انتشار دو جلد کتاب تحت عنوان فهرست کتب کتابخانه مجلس است. 4 هر سال بر مجموعه کتب این کتابخانه کم نظیر افزود شده تا به امروز که با 510 هزار جلد کتاب چاپی،‌ 24 هزار کتاب خطی، 41 هزار مجلد نشریه ادواری و میلیونها برگه سند خود یکی از بزرگترین کتابخانه‌ها محسوب می‌شود. 5 
 
آنچه موجب نگارش این تاریخچه مختصر شد مطلبی است که در یکی از شماره‌های روزنامه حبل‌المتین چاپ تهران در سال 1326ق منتشر شده و به ضرورت تأسیس کتابخانه‌ای تخصصی برای مجلس شورای ملی پرداخته است. این روزنامه در یکی از شماره‌های خود مطلبی دنباله‌دار به نام «اصول اصلاحات» را منتشر کرد و به معرفی راهکارهایی برای هوشیاری ملت ایران و آشنایی با مفاهیم مشروطیت پرداخت. یکی از این راهها از نظر نویسنده ضرورت تشکیل کتابخانه برای مجلس شورای ملی و تهیه کتابهای حقوقی و سیاسی و ... برای آشنایی نمایندگان مجلس با این مفاهیم است. بخشهایی از این مقاله در خصوص تشکیل کتابخانه مجلس شورای ملی نقل می‌شود:
 
اصول اصلاحات
... وعده دادیم که اقدامات لازمه را که ملت ایران باید به دستیاری دولت مشروطه حالیه به عمل آورد تا تمام مزایایی که امروز یک ملت وطن‌دوست هوشیار می‌تواند دارا باشد حاصل نماید خاطرنشان کنیم  بنابر این می‌گوییم:
 
اول چیزی که برای ما لازم است تحصیل و تحقیق کامل از مطالبی است که اکثر ما مردم از آنها به کلی بی‌خبر هستیم اعضای پارلمان ما و مخصوصا اعضای بعضی از کمیسیونها در واقع روح ملت هستند و باید هرگونه اسبابی که به جهت ایشان لازم است که خود را کما هو حقه مهیای کار معظم اصلاح و تنظیم امور نمایند فراهم کرد.
 
از جمله لوازم ناگزیر هر پارلمان مخصوصا پارلمان جوانی مثل مجلس ما یک کتابخانه خوب است و اعضای مجلس باید اقلا دارای هزار جلد کتاب باشند که عمده آنها در علم قوانین و حقوق بین‌الملل و قوانین نظمیه و عسکریه و بلدیه و تاریخ مشروطیت و تاریخ تمدن نوع بشر و تاریخ ترقی تجارت و علوم و صنایع و بالاخره از همه مهمتر در علم ثروت ملل باشد کلیه مصنفات معتبره که در زبان انگلیسی و فرانسه و در مواضیع مذکوره و جمیع کتبی که قدیما یا جدیدا درباره ایران نوشته شده باید در کتابخانه موجود باشد.
 
 روزنامه‌های ایرانی و خارجه هم البته باید باشد مختصر هیچ پارلمانی بی‌روح نمی‌تواند کار کند و روح پارلمان عبارتست از اطلاع کامل بر آنچه که علم و تجربه انسان در کلیه عالم در این قبیل کتب ذخیره است.
 
 در جمیع بلاد معتبره ایران باید کتابخانه‌های عمومی تاسیس شود اما کتابخانه برای مجلس واجب حتمی است و فورا باید ترتیب داد و مخارج آنها روز اول چندان گزاف نیست یعنی سنوات اول یکی دو هزار تومان کفایت می‌کند.
 
... خلاصه به جهت راهنمایی کسانی که بخواهند از کتب خارجه لازمه کتابخانه مجلس انتخابی بکنند می‌گوییم که چنین کتابها را باید از فرانسه و انگلیس و آتازونی و ژاپن تحصیل کرد خصوصا انگلیس زیرا که آنچه می‌خواهیم امروز ترتیب دهیم و قانون وضع نماییم موافق قانون اساسی ما یک نوع دولت مشروطه‌ایست که بهترین و قدیمی‌ترین نمونه آن اساس انگلیس و ژاپن می‌باشد ... . 6
 
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
 
1. باقر عاقلی. کتابخانه مجلس شورای اسلامی و اسناد آن. مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. به کوشش: غلامرضا فدایی عراقی. تهران، کتابخانه، ‌موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1375.
2. احمد شعبانی. سالشمار تاریخ کتابخانه مجلس شورای اسلامی. مجموعه مقالات سمینار هفتادمین سال افتتاح رسمی کتابخانه مجلس شورای اسلامی. همان. ص 214 .
3. همان. ص 215 .
4. همان. ص 217 .
5. اطلاعات مربوط به موجودی کتابخانه برگرفته از سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی است.
6. روزنامه حبل‌المتین. «اصول اصلاحات»، س 1، ش 250. 9 صفر 1326. ص 1-2.