در سالیان گذشته و در این تارنما، مجموعه تصاویر زنده‌یاد قربان خلیلی، از عکاسان انقلاب اسلامی، را منتشر کردیم. در گفت‌وشنود پی‌آمده، شهرام خلیلی، فرزند آن هنرمند فقید، کارنامه پدر در عرصه ثبت وقایع انقلاب را، به توصیف نشسته است

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ 
پدرتان زنده‌یاد قربان خلیلی، از چه مقطعی و چگونه به هنر عکاسی روی آورد؟ و اولین تجربه جدی ایشان در این عرصه، چه بود؟
بسم الله الرحمن الرحیم. پدرم در چهارده‌سالگی و در سال 1340، به دلیل علاقه زیادی که به عکاسی داشت، تحصیل را رها کرد و در یک آتلیه مشغول به کار شد. ایشان بسیار علاقه‌مند بود که از رویدادهای 15 خرداد 1342 عکس‌برداری کند، ولی چون دوربین حرفه‌ای نداشت، عکس‌های شاخصی نگرفت و فقط توانست با یک دوربین معمولی، تعدادی عکس بگیرد، که برخی از آنها باقی مانده‌اند. این اولین تجربه جدی پدرم، در زمینه عکاسی از رخدادهای کشور بود، که در تعیین مسیر حرفه‌ای او، تأثیر زیادی داشت. ایشان بعدها، به عکاسی مطبوعاتی روی آورد و با نشریات هنری، سینمایی و اجتماعی آن دوره همکاری می‌کرد، که از آن دوران نیز، آثار فراوانی را در آرشیو ایشان داریم.
 

تصویر شلیک مستقیم یکی از ارتشیان به مردم انقلابی، از آثار زنده‌یاد قربان خلیلی، که در صفحه نخست روزنامه کیهان و با عنوان «نزن سرباز» منتشر شد
 
اشاره کردید که مرحوم خلیلی، از قیام 15 خرداد نیز عکاسی کرده بودند. این عکس‌ها موجودند؟
متأسفانه یک‌بار، منزل ما را آب برداشت و تعداد زیادی از تصاویر و نگاتیوهای باارزش مربوط به 15 خرداد، از بین رفتند! البته چندتایی از آنها، باقی مانده.
 
از شجاعت مرحوم قربان خلیلی در ثبت وقایع سیاسی دوره خویش، فراوان سخن گفته‌اند. ارزیابی شما دراین‌باره چیست؟
آقای ابراهیمی، یکی از دوستان پدرم، که خودشان هم از عکاسان دوره انقلاب بودند، می‌گفتند: ایشان از لحظه دستگیری مرحوم تختی و ضرب و شتم وی توسط ساواک، عکس گرفت که مأموران متوجه شدند و نگاتیوها را از او گرفتند و بعد هم سخت آزارش دادند! پدرم حتی از لحظه‌ای هم، که یکی از مبارزان نارنجکی را که به کمرش بسته بود، منفجر کرد و همراه با خود، چند تن از مأموران را هم از پای درآورد، عکس گرفته بود! واقعا سر نترسی داشت که در این صحنه‌ها حضور پیدا می‌کرد.
 
عکاسی خبری، اجتماعی و تاریخی در دوران پس از انقلاب، با همت عکاسانی چون مرحوم قربان خلیلی، از جایگاه والایی برخوردار شد. پیش از انقلاب، وضعیت عکاسی خبری به چه شکل بود؟
عکاسی خبری قبل از انقلاب، عمدتا محدود به روزنامه‌های دولتی بود، که بیشتر عکس جلسات، ملاقات‌ها و سخنرانی‌های مقامات را چاپ می‌کردند و کمتر پیش می‌آمد که عکاسی بتواند عکس‌هایی را که از واقعیت‌ها و رویدادهای حقیقی جامعه انداخته است، در جایی چاپ کند. با تمام این محدودیت‌ها، عکاسانی از قبیل پدرم، هر وقت که اقتضا می‌کرد و می‌توانستند، از حوادث اجتماعی و مردم عادی هم عکس می‌گرفتند.
 
با اینکه عکاسی خبری و اجتماعی، در دوره پیش از انقلاب اسلامی جایگاه ویژه‌ای نداشت، امثال مرحوم قربانی توانستند آثار ماندگاری را تولید کنند و میراث ارزنده‌ای را از خود به‌جا بگذارند. از نظر شما این طیف عکاسان، چه تأثیری در گشوده شدن فضا داشتند؟
با اینکه تعدادِ عکاسان شجاعی که می‌توانستند به دل حوادث بزنند و عواقب چنین کاری را هم به جان بخرند، بسیار معدود بودند، بااین‌همه آثار ارزشمندی، توسط همان تعداد از افراد، خلق شدند. ذهن جمعی مردم ایران، به نوعی با عکس‌هایی که از رویدادهای انقلاب اسلامی گرفته شده‌اند، پیوند خورده است. آن روزها عکاسان غیرحرفه‌ای هم، با دوربین‌های ابتدایی، از تظاهرکنندگان، کشته‌شدگان، مجروحان و حوادث انقلاب عکس می‌‌گرفتند، اما عکس‌های معدودی که عکاسان حرفه‌ای گرفته‌اند، مجموعه شگفت‌انگیزی از اسناد تاریخی را برای کشور فراهم آورده است. عکاسان انقلاب، واقعا با ازجان‌گذشتگی در صحنه‌ها حضور پیدا می‌کردند و به ثبت این رویداد عظیم قرن می‌پرداختند. گاهی یک عکس می‌توانست به اندازه ده‌ها خبر مکتوب، تأثیرگذار باشد.
 
به نظر شما کدام یک از آثار عکاسان دوره انقلاب اسلامی، بیش از همه در خاطره‌ها مانده‌اند؟
عکس «نزن سرباز»ِ مرحوم پدرم، عکس ملاقاتِ همافرها با حضرت امام از مرحوم حسین پرتوی و عکس کشتار میدان شهدا، از عباس ملکی. این عکس‌ها بسیار مؤثر بودند و شور انقلابی مردم را تشدید کردند و خطرات زیادی را هم، برای عکاسانشان و خانواده‌های آنها، فراهم آوردند. رژیم خیلی سعی کرد تا این عکس‌ها را مونتاژ قلمداد کند، که البته کسی باور نکرد!
نکته جالب اینجاست که در عکس‌هایی که از دوره انقلاب باقی مانده‌اند، عکاسان خارجی اغلب در حال فرار هستند، درحالی‌که عکاسان خودمان، هیچ‌وقت صحنه را ترک نکردند! پدرم می‌گفتند: بسیاری از شب‌های انقلاب را در داخل جوی آب به صبح رسانده است و همین هم، باعث بیماری ایشان شد.
 
بیماری‌شان چه بود؟
پدر به خاطر شهامت و جسارتی که برای حضور در صحنه‌های خطرناک نشان می‌داد، بارها توسط مأموران ساواک، مورد ضرب و شتم قرار گرفت و کلیه‌هایش صدمه دیدند و نهایتا هم، از کار افتادند! ایشان پانزده سال، رنج دیالیز را تحمل کرد! هزینه‌های سنگین درمان و تهیدستی، رنج این بیماری را صدچندان می‌‌کرد و پدر فقط به خاطر پایداری و صبر بی‌نظیر مادرم، توانست این‌قدر دوام بیاورد. مادرم، خواهرِ دو شهید انقلاب و دفاع مقدس هستند و به‌رغم همه بی‌توجهی‌هایی که به خانواده ما شد، مراقبت از پدر و تربیت من و دو خواهرم را به نحو احسن انجام دادند.
 
غیر از عکس موسوم به «نزن سرباز»، دیگر آثار برجسته مرحوم قربان خلیلی کدام‌اند؟
غیر از عکس «نزن سرباز»، عکس‌های ایشان از سخنرانی حضرت امام در بهشت زهرا هم، از شهرت زیادی برخوردارند. پدرم بعد از حضور حضرت امام در مدرسه علوی، حضور چشمگیری در آنجا داشت. همیشه می‌گفت: «با اینکه امام خیلی به من لطف داشتند، اما هر وقت در برابر چهره باصلابت و به‌خصوص نگاه نافذ ایشان قرار می‌گرفتم، نمی‌توانستم از مشکلات خودم با ایشان حرفی بزنم! ...». بی‌تردید عکس‌های مرحوم پدرم، از ارزشمندترین اسناد تاریخی دوران انقلاب اسلامی هستند. او هرچند از دست ارباب جراید، رنج فراوانی کشید و سلامتی جسمی و روحی خود را بر سر راه ثبت لحظه‌های خبری و تاریخی قرار داد، اما تا زمانی که می‌توانست روی پا بایستد، دست از ایفای نقش تاریخی خود برنداشت. مرحوم پدرم در دوران فعالیت حرفه‌ای خود، نمایشگاه‌های زیادی را برگزار و جوایز داخلی و خارجی متعددی را هم، دریافت کرد.
 
و سخن آخر؟
پدرم در 51 سالگی، پس از تحمل پانزده سال رنج دیالیز و در آبان 1377 درگذشت. به اعتقاد من تنها راه دلجویی از خانواده‌های کسانی که این‌گونه منشأ خدمات بزرگی بوده و مصائب زیادی را تحمل کرده‌اند، این است که مسئولان دست کم در سالگرد انقلاب و دهه فجر، تمهیدی بیندیشند و ترتیب ملاقات آنها را با حضرت آقا بدهند؛ چون ایشان بهتر از هر کسی، قدر هنر و هنرمند را می‌دانند و رنج آنان را درک می‌کنند.