روزهایی که بر ما گذشت، تداعی‌گر سالروز تصویب احداث خط آهن، در دوره سلطنت رضاخان بود. هم از این روی بررسی ماهیت این پروژه، به‌هنگام به نظر می‌رسد. در گفت‌وشنود پی‌آمده، خسرو معتضد، پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، به این مقوله پرداخته است

پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ 
برخی از کانون‌های عمدتا وابسته تبلیغاتی و رسانه‌ای، تلاش می‌کنند تا برای اسطوره‌سازی از رضاخان، بسیاری از اقدامات عمرانی از جمله احداث راه‌آهن در ایران را به او نسبت بدهند. به عنوان نخستین سؤال: پیشینه احداث راه آهن در ایران، به کدامین مقطع زمانی باز می‌گردد؟
به شهادت اسناد، قبل از قدرت‌گیری رضاخان، حدود 230 کیلومتر راه‌آهن، در ایران احداث شده بود. ناصرالدین‌‌شاه علاقه زیادی داشت که در ایران راه‌آهن بسازد، اما هر وقت امکان این کار فراهم می‌شد، روس و انگلیس به‌نوعی سنگ‌اندازی می‌کردند! او در سه سفری که به اروپا رفت، بسیار مسحور راه‌آهن آنها شد و حتی فردی ارمنی به نام ساوالان را مأمور کرد که برای ساخت راه‌آهن در ایران، طرح‌هایی را ارائه بدهد، که متأسفانه اجرا نشد! بعدها در دوره مظفرالدین‌شاه، بار دیگر موضوع احداث راه‌آهن مطرح شد و حتی فردی به نام لامینسکی پیشنهاد داد که از عراق تا هندوستان خط آهنی کشیده شود، که آسیای نزدیک و آسیای دور را به هم وصل می‌کرد و درآمد زیادی نصیب ایران می‌شد، ولی باز هم این طرح عملی نشد!
 

 
چرا روسیه و انگلستان با احداث خط ‌آهن در ایران مخالفت می‌کردند؟
چون روس‌ها نمی‌خواستند که انگلیسی‌ها به‌وسیله راه‌آهن، به مرزهای روسیه برسند. در آن دوره انگلیسی‌ها می‌توانستند کالاهای خود را از هندوستان، استرالیا و لندن، به خاک روسیه برسانند و باعث کسادی بازارهای روسیه می‌شدند! این طرح برای روس‌ها، صرفه اقتصادی نداشت.
 
علت مخالفت انگلیسی‌ها چه بود؟
در صورتی که راه‌آهن شمال به جنوب احداث می‌شد، کالاهای روسی به شکل معکوس، به سمت خلیج‌‌فارس روانه می‌شدند! از سوی دیگر آنان می‌توانستند نیروهای خود را به‌سرعت به خلیج‌فارس و سپس مرز هندوستان برسانند. گذشته از تمامی آنها، ما دو بار از انگلیسی‌ها شکست خورده و طبق قراردادی که با آنها بسته بودیم، طبیعی بود که انگلستان اجازه ندهد که به تکنولوژی راه آهن دست پیدا کنیم. مشکل دیگر این بود که دولت ایران، فقیر بود و امکان تأمین هزینه سنگین احداث راه‌آهن را نداشت!
 
آن 230 کیلومتر راه‌‌آهنی که پیش از ظهور رضاخان احداث شده بود، با چه هدفی و توسط چه کسانی ساخته شد؟
این خط آهن‌ها را خارجی‌ها ساختند. اولین سازنده آنها، فردی گرجی ـ روسی به نام خوشتاریا بود، که در سال 1848م، 14 کیلومتر راه‌آهن را بین رشت و بندر پیربازار و بندرانزلی کشید. موقعی که روسیه با ایران وارد جنگ شد، این خط آهن را تا ایستگاه شاه تختی و خاک عثمانی ادامه داد. بعد از رفتن روس‌های تزاری از ایران، دولت ایران این خط آهن را بست و فقط تا اواسط دوره رضاخان، از 12 کیلومتر آن بهره‌برداری می‌شد! علاوه بر این، بعدها موسیو بوآتال فرانسوی، بین تهران و حرم حضرت عبدالعظیم(ع)، راه‌آهنی به طول 8700 متر کشید، که در سال 1261ش راه‌اندازی شد. سپس یک شرکت بلژیکی و سرمایه‌داران روسی، این خط آهن را خریدند و بسیار هم مورد استقبال مردم قرار گرفت و تا سال 1339ش، از آن استفاده می‌شد. روس‌ها در سال 1913م، برای انتقال نیروهای نظامی خود از جلفا به تبریز، راه‌آهن دیگری ساختند. انگلیسی‌ها هم در خوزستان برای انجام کارهای نفتی خود، خط آهنی را احداث کردند. آنها با شروع جنگ جهانی اول، از کویته در پاکستان تا زاهدان، خط آهنی را کشیدند که امروز جزء راه‌آهن سراسری ایران است. علاوه بر این، خط آهنی هم از بوشهر به برازجان کشیده شد و خط آهن میرجاوه به زاهدان هم، در سال 1299ش افتتاح شد؛ بنابراین وجود خط آهن و استفاده از آن در دوره قاجار، امر رایجی بوده است. همان‌طورکه اشاره کردم، چون برای احداث راه‌آهن، مهندس و نقشه‌کشِ قابل نداشتیم و انگلیس و روسیه هم مانع می‌شدند، فرصت این کار از ما گرفته شد، اما پس از کودتای رضاخان، روس و انگلیس با احداث راه‌‌آهن در ایران موافقت کردند.
 
علت این امر چه بود؟
اولا روسیه درگیر شرایط داخلی خود بود و دیگر فرصت حضور در ایران را نداشت و میدان، کاملا در اختیار انگلیسی‌ها قرار گرفته بود؛ ثانیا مسیر راه‌آهن از جنوب به شمال بود، که به نفع انگلستان تمام می‌شد. البته احداث راه‌آهن جنوب ـ شمال باعث شد در سال 1320، متفقین یعنی آمریکا و انگلیس، موقعی که تصمیم گرفتند به دولت روسیه در برابر آلمان کمک کنند، با کمک راه آهن سراسری، مهمات و کالاها را از بندر شاپور در جنوب، تا ساحل دریای خزر برساندند و از آنجا تحویل روسیه دهند. این خط آهن، عمدتا کارکرد نظامی داشت و مردم ایران، حتی اجازه نزدیک شدن به آن را هم نداشتند! راه آهن پنج سال در اشغال بیگانگان بود و تمام واگن‌های باری و نفتکش‌های آن، نابود شدند و از بین رفتند! بعد از جنگ هم با اینکه راه‌آهن از جیب ایرانی‌ها ساخته شده بود، اما آمریکایی‌ها برای باقی گذاشتن تعدادی از واگن‌ها و وسایل فنی خود، پولش را از ایران گرفتند! داستان عجیب و غریبی است!
 
ویژگی‌های این خط آهن چه بود؟ و نهایتا چه فایده‌ای برای ایران داشت؟
اولا مسیر این خط آهن، از وسط کوه‌ها بود! شاید یک دلیلش این بود که می‌خواستند برای ایران خرج‌تراشی کنند! ثانیا این یک خط آهن نظامی بود و هیچ یک از شهرهای بزرگ ایران را به هم وصل نمی‌کرد! این خط آهن، برای انتقال سریع نیروهای خارجی و در واقع قرار بود امنیت این قدرت‌ها را برقرار کند! جالب اینجاست که این راه آهن به رشت نرسید؛ چون در این صورت نیازی به شکافتن کوه‌ها نبود و البته برای ایران هم، مفید می‌بود!
 
هزینه احداث راه‌آهن در دوره رضاخان، چگونه تأمین شد؟
در خرداد سال 1304، قانون انحصار قند و شکر، در مجلس تصویب شد. به موجب این قانون، از هر سه کیلو قند و شکر، دو ریال و از هر سه کیلو چای، شش ریال مالیات برای احداث راه‌آهن اخذ می‌شد، که البته نمی‌توانست هزینه ساخت این پروژه را به‌طور کامل تأمین کند و لذا ایران، مقداری از ذخیره نقره خود را فروخت! به دلیل علاقه رضاخان به شمال کشور، ابتدا خط آهنی از قائم‌شهر تا بندر ترکمن کشیده شد، که بعدها در شهریور سال 1320، منفعتش به متفقین رسید!