تاریخ معاصر - ویژگیهای تاریخنگاری نو

تاریخنگاری مدرن ایران در تکمیل این پروژه با الهام از آثار آذرکیوانیان صورت می‏پذیرد. ازجمله در اثر معروف جلال‏الدین میرزا با عنوان نامه خسروان1که به شدت هواخواه ناسیونالیسم ایرانی است، این الهامات موج می‏زند. او در دوره فعالیت نوشتاری خود با فردی هندی زرتشتی نامه‏نگاری دارد و از وی، که مثل خودش از سرآمدان ماسونی است، برای نظم دادن به امور زرتشتیان ایران دعوت می‏نماید. نامه خسروان به همان سبک پارسیان و با الگوگیری از متن دساتیر نوشته شده است. در پیش‏درآمد این کتاب در باب مندرجات آن آمده است: «داستان پادشاهان پارسی به زمان از آغاز آبادیان تا انجام ساسانیان». و در صفحات ابتدایی رساله می‏خوانیم: «پادشاهان کشور ایران به همداستانی پارسیان تا هنگام یزدگرد شهریار پنج گروه‏اند: «آبادیان، جیان، شائیان، یاسائیان، گلشائیان».2 در صفحات بعد گروه پنجم را به چهار بخش تقسیم کرده است: «پیشدادیان، کیان، اشکانیان، سامانیان» و سپس در ادامه به بحث و بررسی درباره این چهار بخش پرداخته است.

قبل از شاهزاده جلال‏الدین میرزا باید از پیشتاز این جریان یعنی فتحعلی آخوندزاده نام برده می‏شد که رویکرد آرکائیستی (: باستان‏ستایانه) او جای بحث فراوان دارد. سه مکتوب، آیینه سکندری و نامه باستان میرزا آقاخان کرمانی نیز در همین راستا جای می‏گیرد. گرچه آخوندزاده به گذشته‏های تاریخی ایران می‏پردازد؛ ولی معتقد است که تفاخر به ایران باستان مشکل روز ایران را حل نمی‏کند. رویکرد ایرانگرایانه او بیشتر از سر بغض به اسلام و کینه‏توزی او نسبت به دین می‏باشد. آنچه در نوشته‏های آخوندزاده بارز و بسیار چشمگیر است روحیه دین‏ستیز اوست و همین روحیه به طور مستقیم بر سایر جهتگیریهای سیاسی و اجتماعی او نیز تأثیر گذاشته است. در رساله مکتوبات کمال‏الدوله، که به اسلام و کلیت ادیان حمله می‏کند، بیش از همه این غرض‏ورزی او دیده می‏شود. وی در آنجا به بهانه مبارزه با خرافات اصل دین را نشانه گرفته است. آخوندزاده در مکتوب اول رساله کمال‏الدوله در مقدمه نقد خود از اوضاع زمانه به شرح قانون‏نامه قدیم ایران در عهد جمشید و گشتاسب پرداخته و در جریان مقابله با غاصبین حقوق مردم ایران، احساسات میهن‏پرستانه خود را بروز داده است. او اشعار فردوسی را دستمایه آرای ناسیونالیستی خود قرار می‏دهد. البته، چنین رویه‏ای در سایر نوشته‏های او نیز به وضوح پیداست. از این‏رو، وقتی به مسئله ملیت و دفاع از ملیت ایرانی با عناصر غربی آن می‏پردازد، احساس می‏شود که وجه سلبی نگاه او، یعنی دین‏ستیزی، بر وجه ایجابی آن، دفاع از ملیت، اولویت دارد. وی، گرچه مطالعاتی در باب ادبیات و فلسفه و اندیشه سیاسی متفکران عصر روشنگری غرب دارد، ولی از آثارش چنین برمی‏آید که از آن مطالب اطلاعات عمیقی ندارد. با این حال، این مجموعه اطلاعات اثر خود را بر رسالات، نمایشنامه‏ها، نامه‏ها و سایر نوشته‏های او به جای گذاشته است. آخوندزاده با توجیهی فلسفی به دفاع از ملیت می‏پردازد و البته، همان‏گونه که آمد، قبل از آن نیش قلم را بر پیکره اسلام وارد می‏کند، گرچه اسلام در نگاه او قوم عرب ترسیم شده باشد. او خود معترف است که اگرچه علی‏الظاهر ترک است اما نژادی از پارسیان دارد و از این امر خشنود می‏باشد. میرزا فتحعلی آخوندزاده در بخشی از نامه‏ای به مانکجی، پیشوای زرتشتیان، می‏نویسد: ... اولاً از نواب شاهزاده آزاده جلال‏الدین میرزا نهایت رضامندی و ممنونیت دارم که مرا با شما آشنا کرده است. ثانیاً از این اتفاق که با شما دوستی پیدا کرده‏ام کمال خوشنودی حاصلم شده است. شما یادگار نیاکان مایی و ما قرونی است که به واسطه دشمنان وطن خودمان به درجه‏ای از شما دور شده‏ایم که اکنون شما ما را در ملت دیگر و مذهب دیگر می‏شمارید. آرزوی من این است که این مغایرت از میان ما رفع شود و ایرانیان بدانند که ما فرزندان پارسیانیم و وطن ما ایران است و غیرت و ناموس و بلندهمتی و علوی‏طلبی تقاضا می‏کند که تعصب ما در حق همجنسان و همزبانان و هموطنان باشد، نه در حق بیگانگان و راه‏زنان و خونخواران. 3 با این فراز از آخوندزاده بحث درباره او را که جای تأمل و بررسی بیشتر دارد، پایان می‏دهیم: نواب اشرف، شما زبان ما را از تسلط زبان عربی آزاد می‏فرمایید، من نیز در این تلاش هستم که ملت خودمان را از دست عربها نجات دهم. کاش ثالثی پیدا شدی و ملت ما را از قید اکثر رسوم ذمیمه این عربها، که سلطنت هزار ساله عدالت آیین ممدوحه بلند آوای ما را به زوال آوردند و وطن مارا که گلستان روی زمین است خراب اندر خراب کردند و ما را بدین ذلت و سرافکندگی و عبودیت و رذالت رسانیدند، آزاد نمود. اما نه به رسم نبوت یا امامت، که خلاف مشرب من است، بلکه به رسم حکمت و فیلسوفیت.4 و این درست در زمانی است که ایرانی در مواجهه با غرب خود را ضعیف و ناتوان می‏داند و در تکاپوی جبران ضعف در پی ریشه‏یابی است. جمله زیر از میرزا آقاخان کرمانیاز همکاران مطبوعاتی اختر و قانون مبین همین واقعیت است: خوب تصور فرمایید که رختهای چست و چابک خوش‏طرز و طور قدیم ایران را، که شبیه به ستره و پانتالون حالیه فرنگیان بوده که حالا در تخت جمشید شیراز نمونه آنها را بر صورتهایی از سنگ تراشیده ملاحظه می‏فرمایید، از ایرانیان کنده‏اند و به عوض قبا و پیراهن عربی را که مخصوص هوای گرم تابستان فراخ و پرشکاف و سوراخ است به ایشان داده‏اند. 5 چنین برداشتی از مناسبات تاریخ ایران بیش از هر چیز زنده کردن اسطوره‏هایی بود که خود قبلاً اساس ایرانی بودن ساسانیان واقع شده بود. ساسانیان با همراهی موبدان موبد در مقابل اقوام مهاجم از اسطوره‏های آفرینش نخستین انسان و نخستین پادشاه سلسله‏های اساطیری پیشدادی و کیانی کمک گرفتند و همبستگی ملی و یکپارچگی ایران را فراهم آوردند. افسانه‏هایی که در دوره‏های پایانی سلسله اشکانی رواج یافت و ریشه‏هایی اوستایی داشت با سلسله ساسانی گره می‏خورد و هویتی جمعی برای ایرانی رقم می‏زند. این تاریخ‏سازی بعدها در دوره اسلامی نیز وارد فرهنگ ایرانی شد و روح حاکم بر شاهنامه فردوسی گردید. همان اسطوره‏ای که اهورا مزدا را آفریننده پدر اقوام ایرانی (کیومرث یا نخستین انسان) و اولین پادشاه جهانی و آفرینندهًْ قانون (هوشنگ) می‏داند و نهایتاً از ایرج و خصایص او به عنوان اولین پادشاه ایران یاد می‏کند. این نگاره اسطوره‏ای با نادیده انگاشتن مقطعی از تاریخ ایران، که شالوده مفهوم سیاسی ایران به معنای تشخّص‏یابی سیاسی پی ریخته شده بود و بی‏اعتنا به بنیادگذاری سلسله صفوی، که با ایدئولوژی شیعه هویت ملی ایرانی را تحقق بخشیده بود و حوزه تمدنی بزرگی را به پا داشت، به دست می‏آید؛ حال آنکه تجربه تاریخی صفویه را پشت سر گذاشته بود، تجربه‏ای که از سویی از مشروعیت ایدئولوژیک مایه می‏گرفت و از سوی دیگر، از دستمایه‏های فرهنگ ایرانی، که حتی مفهوم «فرّشاهی» را در بطن خود داشت، به صورتی که برخی بر این باورند که ناسیونالیسم ایرانی در این مقطع و با چنین کیفیتی شکل گرفت. فرازستان از میرزا اسمعیل تویسرکانی و نژادنامه رضاقلی‏خان هدایت، فرهنگ انجمن آراءِ ناصری، تاریخ ایران و تاریخ سلاطین ساسانی از میرزا حسین‏خان ذکاءالملک فروغی جملگی راه آذرکیوانیان را ادامه دادند. پورداود که سهم عمده‏ای در تدوین مطالبی از این دست دارد از تعالیم دینشاه ایرانی بهره زیاد برد. 6 او نیز همچون صادق هدایت توسط دینشاه به هند دعوت شد و تحت تعلیم قرار گرفت. بی‏شک آثار عمده هدایت با چنین رویکردی نمی‏تواند بی‏تأثیر از این جریان باشد. عبدالحسین سپنتا، محمد افشار مدیر مجله آینده، ذبیح بهروز و محمد مقدم نیز در همین ردیف قرار دارند. با این اوصاف، شیوه تاریخنگاری جدید ایرانی زیر تأثیر تلاشهای تاریخنگاری شرق شناسانی صورت می‏پذیرد که گستره فعالیتشان بیش از همه در هندوستان متمرکز بود، به ویژه آنکه حضور پارسیان در آن منطقه و آثار ایران‏ستایانه آنان برای ایشان بهانه مناسبی به دست داد که مسیر مشخص را در چارچوب تاریخنگاری نوین تأسیس نمایند. مفروض خاورشناسان این بود که شرقیان نمی‏توانند خود را معرفی کنند. آنها باید معرفی شوند. از این‏رو، تاریخنگاریهای قبلی ایرانی به کار امروز نمی‏آیند. عباس زریاب معتقد است تحقیق تاریخی به معنی امروز در قرون گذشته در ایران تقریبا وجود نداشته است. او این نگاه ایرانی در دوره جدید را ملهم از فعالیتهای تحقیقاتی خاورشناسان غرب می‏داند. در عین حال، تتبعات تاریخی غربیها را غیر مغرضانه و صرفا ناشی از حس کنجکاوی آنان می‏داند، گرچه ممکن است استعمار از نتایج دستاوردهای آنها سوء استفاده کرده باشد. او می‏گوید: نقش بیستون در برابر دیدگان کسانی که از کرمانشاهان به زیارت عتبات می‏رفتند جز نقوش خالی از معنی چیزی نبوده؛ این فرنگیها بودند که به آن توجه کردند و با دقت بیمانند نسخی از آن برداشتند و در دسترس پژوهندگان اروپایی گذاشتند. آن را امثال گروتفندو رالینسنباطریقی که هر جوینده حقیقت را به اعجاب و تحسین وا می‏دارد خواندند نه فلان مورخ خودمان که چون قلم به دست می‏گرفت از هبوط آدم و طوفان نوح تا تاریخ عصر خود فِرفِر فرو می‏نوشت و کوچک‏ترین فکر تحقیق وکاوش و به کار انداختن نیروی نقد و استنباط از مغزش نمی‏گذشت... با ورود مظاهر تمدن جدید به مشرق زمین، طرق وروشهای علمی تاریخی و نتایج کار محققان نیز به سرزمین ما وارد شد. 7 وی فعالیتها و تلاشهای علمی محمد قزوینی، حسن پیرنیا، احمد کسروی، عباس اقبال آشتیانی، بدیع‏الزمان فروزانفر و ملک‏الشعرای بهار را در ادامه تحقیقات خاورشناسان ارزیابی می‏نماید. ازجمله آثار خاورشناسان می‏توان به تاریخ ادبیات ادوارد براون، ایران قبل از اسلام اثر رومن گیرشمن، ایران در زمان ساسانیان اثر کریستین سن و تاریخ ایران قبل از اسلام تألیف آن لمبتن اشاره کرد. تاریخ‏نگاری جدید ایرانیان با انتقاد از سنت تاریخ‏نویسی ایرانی که صرفاً از احوالات پادشاهان و حیطه خصوصی زندگی آنان از قبیل حرمسراها به بحث می‏نشست در فضای اندیشه ترقی ملحوظ از آراءِ عصر تجدد است. نگاه مورخان جدید ناظر به علل زوال جامعه ایرانی و به دنبال آن پیشرفت ایران، نوع هویت ملی ایرانی، آزادیخواهی، حکومت قانون و مقولاتی از همین دست است، به گونه‏ای که تاریخ در نزد ایشان وسیله و ابزاری است برای رسیدن به اهدافی متعالی که پیش از این به آن پرداختیم. از این‏رو، نواندیشان ایرانی دغدغه سیاسی ـ ملی داشتند و از تاریخ به عنوان وسیله‏ای برای طرح این دغدغه و پاسخگویی به معضلات و مشکلات جامعه وقت استفاده می‏کردند، به صورتی که بتوانند از آن طرحی برای هویت ملی ایرانی به دست دهند. در واقع، در عصری که آنان در مواجهه با غرب در حیطه هویت، احساس بحران می‏کنند از تاریخ به عنوان بازگوکننده هویت واقعی ایرانی برای کاستن از فشارهای روحی مدد می‏گیرند؛ و لازمه این هویت را از سویی ایران باستان و از سوی دیگر تجدد می‏شناسند. به همین سبب، تمایلات باستان‏ستایانه و به تعبیری ناسیونالیسم باستان‏ستایانه این دوره به شدت هواخواه مدرنیسم غربی است. در دوره مورد نظر ما احمد کسروی، محمدعلی فروغی، سیدحسن تقی‏زاده، حسن پیرنیا (مشیرالدوله)، ابراهیم پورداوود، محمد قزوینی، ملک‏الشعرای بهار، محمدعلی جمالزاده، اقبال آشتیانی، نصرالله فلسفی، سعید نفیسی، ذبیح بهروز، محمود افشار و مجتبی مینوی از سرآمدان این مشی تحقیقاتی محسوب می‏شوند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. نک: جلال‏الدین میرزا. نامه خسروان. تهران، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی. ص 3. 2. همان، ص 8 . 3. میرزا فتحعلی آخوندزاده. الفبای جدید و مکتوبات. گردآوری حمید محمدزاده. باکو، بی‏نام، 1363. صص 249. 4. فریدون آدمیت. اندیشه میرزا فتحعلی آخوندزاده. تهران، پیام، 1357. ص 172. 5. فریدون آدمیت. اندیشه‏های میرزا آقاخان کرمانی. تهران، پیام، 1357. ص 125. 6. دینشاه ایرانی در ماه آبان سال 1250 یزدگردی و برابر با چهارم نوامبر 1881 در بمبئی زاده شد. به سال 1273 از دانشگاه بمبئی در رشته حقوق فارغ‏التحصیل گشت و پس از مدتی در شمار یکی از وکلای برجسته و مورد اعتماد و نامی درآمد. نام خانوادگی دینشاه، آقا بود. اما به موجب عشق و دلبستگی شورانگیزی که نسبت به میهن خود داشت، نام خانوادگی‏اش را به «ایرانی» برگرداند و به دینشاه ایرانی مشهور گشت. به سال 1287 یزدگردی عده‏ای از زرتشتیان ایرانی در بمبئی به اندیشه بنیانگذاری انجمنی افتادند و از دینشاه ایرانی خواهش کردند در این مهم یاریشان کند. دینشاه از چنین پیشنهادی که نهایت آرزویش بود بسیار شادمان شد و «انجمن زرتشتیان ایرانی در بمبئی» را با شالوده‏ای استوار پی‏ریزی کرد و خود تا پایان زندگی همچنان ریاست این انجمن را به عهده داشت. این انجمن منشأ خدمتهایی گرانبها و پرارزش در زمینه‏های گوناگون برای زرتشتیان ایران شد که مشهور همگان است... برای ایجاد روابط میان پارسیان هند و ایران، «انجمن ایران لیگ» را در بمبئی به وجود آورد. اندکی بعد، با یاری عده‏ای از پارسیان کارآزموده و تحصیلکرده و علاقه‏مند، «بنگاه آمار پارسیان» را بنیاد نهاد... به سال 1301 دولت ایران دینشاه ایرانی را به اتفاق دانشمند و فیلسوف و شاعر نامدار هندوستان، رابیندرانات تاگور به ایران دعوت کرد... به سال «1311 شمسی که در رأس یک هیئت پارسی به ایران آمد، به پیشگاه اعلیحضرت فقید رضاشاه کبیر بار یافت و به گرفتن نشان درجه یک علمی مفتخر گشت و این به پاس خدمات فرهنگی و اجتماعی گسترده‏اش بود. دینشاه ایرانی طرحی بسیار عالی و نو جهت ایجاد یک کولونی یا شهر پارسی‏نشین در ایران ریخته بود که زرتشتیان و پارسیان هند را دگر باره به مام میهن برگرداند، اما با کمال تأسف مرگ نابهنگامی فرا رسید و دست اجل خرمن زندگیش را درو کرد. وی به سال 1317 یزدگردی ـ برابر با 1938 میلادی در پنجاه و هفت سالگی، زندگی را بدرود گفت. (برگرفته از: دینشاه ایرانی. تهران، انتشارات فروهر، 1353، مقدمه.) 7. فرهنگ و زندگی، ویژه فرهنگ ایران، شماره 6، شهریور 1350، صص 113 و 117.