حث درباره رابطه دولت با فرد و، به تعبیر مارکس، دولت با طبقات اجتماعی موضوع جامعه‏شناسی سیاسی است، گرچه در جامعه شناسی سیاسی برخی نه به دنبال این رابطه بلکه در پی فهم مسائل دیگر اجتماع سیاسی می باشند. برای مثال، ماکس وبر کمتر در پی پاسخگویی به رابطه دولت و جامعه است؛ او در جامعه شناسی سیاسی خود به دنبال اهمیت و ساخت دولت مدرن...

 
برای بررسی ابعاد سیاست فرهنگی این دوره و گفتمان حاکم سیاسی، قبلاً لازم است که ویژگیهای ساخت قدرت در رژیم شاه مورد بررسی قرار گیرد . تبلور این خصائص را می‏توان در عرصه‏های فرهنگ و اجتماع این دوره مشاهده کرد.
 
بحث درباره رابطه دولت با فرد و، به تعبیر مارکس، دولت با طبقات اجتماعی موضوع جامعه‏شناسی سیاسی است، گرچه در جامعه شناسی سیاسی برخی نه به دنبال این رابطه بلکه در پی فهم مسائل دیگر اجتماع سیاسی می باشند. برای مثال، ماکس وبر کمتر در پی پاسخگویی به رابطه دولت و جامعه است؛ او در جامعه شناسی سیاسی خود به دنبال اهمیت و ساخت دولت مدرن است. وبر در صدد شناخت خصائص دولت مدرن و از سویی انواع اقتدار و مشروعیت سیاسی است به نحوی که نوع سلطه و مشروعیت دولت مدرن را بررسی کند. 1
 
چه به دنبال موضوع نبرد طبقاتی باشیم، آن‏گونه که مارکس همت می‏نمود، و چه در تعقیب ویژگیهای جامعه مدرن و مسئله مشروعیت باشیم، آن‏گونه که وبر بود و چه در پی فهم اهداف و اغراض دیگر جامعه‏شناسان باشیم،2 موضوع جامعه‏شناسی سیاسی رابطه ساخت قدرت سیاسی و گروهها و طبقات اجتماعی است که در مد نظر تمام جامعه‏شناسانی است که در حوزه سیاست به مطالعه می‏پردازند.3 نظریات اخیر جامعه‏شناسی از قرن 18م به بعد عمدتا در تکاپوی یافتن ارتباط بین قدرت عمومی و حوزه خصوصی بوده است. بر اساس برداشتهای لیبرالی در تعامل حوزه دولتی و خصوصی پی به وجود قدرت دولتی از سویی و جامعه مدنی از سوی دیگر می‏بریم. آنچه که امروزه از مفهوم جامعه مدنی برداشت می‏شود شامل همه حوزه‏هایی است که در مقابل دولت قرار می‏گیرند. حوزه‏ای متشکل از کارگزارانی از قبیل تشکلها، احزاب، نیروهای اجتماعی، جماعات و گروهها و طبقات که در آن منازعات مختلف فکری، ایدئولوژیکی ، سیاسی و اجتماعی و اقتصادی صورت می‏پذیرد. 4 در این حوزه، به علت تکثر در عرصه‏های سیاست، فرهنگ، دین، اقتصاد و اجتماع، به گرایشهای گوناگون فکری و سیاسی فرصت عرضه داده می‏شود.
 
این جامعه درست در نقطه مقابل جامعه توده‏ای یا انبوه 5 قرار می‏گیرد. در جامعه توده‏ای افراد به مثابه سلول و یا دانه‏های منفرد و مجزای از یکدیگر بوده و هیچ‏گونه تعامل و یا کنش متقابل درونی ندارند. انسانهای این جامعه بسان ذره و یا دانه‏شن به عنوان توده شناسایی می‏شوند، به گونه‏ای که هیچ‏گونه هنجار و یا فرم مشخص و یا خویشتن مشخص و... به تعبیر بهتر، هویت مشخص ندارند. با بررسی چنین رابطه‏ای، نظامهای سیاسی متعددی طبقه‏بندی می‏شوند. از طرفی، بر اساس ساخت قدرت و ایدئولوژی نیز رژیمهای سیاسی متفاوتی به دست می‏آید.
 
با این وصف، در طبقه‏بندی قدرت، رژیم رضاشاه با عناوین و استدلالهای مختلفی عرضه می‏شود. برخی به آن نظام شبه‏مدرن، استبدادی مدرن؛ 6 بعضی پاتریمونیال 7 و یا نئوپاتریمونیال؛ برخی دیگر ناسیونال مدرن؛ بعضی نظام توتالیتر، توده‏ای، استبدادی، 8 فاشیستی، دیکتاتوری نظامی و بناپارتیستی، کمالیسم 9 نام نهاده‏اند.
 
بسیاری از تحلیلگران تاریخ تحولات سیاسی ـ اجتماعی ایران معتقدند تمرکز قدرت در دست شاه و دربار رژیم را به یک نظام کاملاً استبدادی تبدیل کرد، به گونه‏ای که شاه در تمام امور سیاسی، اقتصادی، نظامی، اجتماعی و فرهنگی حضور فعال داشت.
 
دولت رضاشاه بر دو رکن مهم و اساسی استوار بود. دستگاه حکومتی با توسل به دو رکن ارتش و دیوان سالاری، به استقرار، تثبیت و تداوم خود پرداخت. به این دلیل برخی نظام سیاسی او را استبدادی نظامی 10 می‏نامند.
 
قدرت مرکزی شاه در ارتش وفادار به او مستقر بود. ارتش نهادی قدرتمند در دست شاه بود که، به واسطه آن، سلطه بر تمامی نهادها و تأسیسات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی را میسر ساخت. از رهگذر ارتش و نهادهای بوروکراتیک، که تحت ید قدرت او بود، مناسبات مختلف از جمله سیاست (داخلی و خارجی) و فرهنگ رقم می‏خورد. شاه از همان ابتدای حکومت کنترل مجلس را به دست گرفت و با انتصاب نمایندگان خاصی در پارلمان راه را برای دخالت در ارکان دیگر هموار ساخت.
 
اردشیرجی در همین خصوص می‏گوید:
از لحاظ تعریف سیاسی، رضاشاه اتوکرات است و اینکه در ایران ظواهر سیستم پارلمانی به چشم می‏خورد ناقض این حقیقت نیست؛ زیرا ترکیب مجلس با نظر و تصویب نهایی شاه است و نه انتخاب مردم؛ و رضاشاه نیازی ندارد کهمجلس را به توپ ببندد.
 
استبداد شاه حتی از سوی هواداران سیاستهای او نیز مورد پذیرش واقع می‏شود. محمدعلی (همایون) کاتوزیان که از ضرورت دفاع همه‏جانبه از تمامیت ایران وجلوگیری از هرج ومرج و خط تجزیه کشور توسط شاه سخت دفاع می‏کند و از سویی از اقدامات او در شکل‏دهی به زیرساختهای نوین اقتصادی ایران حمایت و تمجید می‏نماید، با ذکر این ادعا که «حکومت استبدادی بیرحم از هرج و مرج دائم بهتر است» در نهایت، استبدادورزی شاه را همراه با اقدامات شبه‏مدرنیستی او غیرضروری می‏داند، دو خصلتی که، بنا به قول او، هم به کشور وهم خود شاه آسیبهای جدی وارد ساخت. چه کسانی که در جریان تاریخ‏نویسی و بررسی تاریخی ـ اجتماعی سعی کردند از شاه اسطوره‏ای شرقی بسازند و از خدمات وی در باب نوسازی اقتصادی و اجتماعی از قبیل حفظ تمامیت ارضی کشور، توسعه شهرنشینی مدرن و تدوین قوانین قضائی، ایجاد بانکداری مدرن، طرح الگوی جدید آموزشی و پرورشی در سطوح مختلف، کشف حجاب، تأسیس کارخانه، توسعه تجارت و صنایع، راه‏اندازی راه‏آهن سراسری و... نام می‏برند و چه مورخان و جامعه شناسانی که از او با ارائه چهره تیره‏ای حاکی از غضب و بیرحمی در تلاشهایش در سرکوب طبقات پایین‏دست ایران و از سویی جد و جهد جهت حفظ و ارتقای منافع طبقات بالای اجتماعی نام می‏برند و در سیاست خارجی او را متهم به همدستی با انگلیسها می‏کنند، خصوصا در جریان عقد قرارداد نفتی، هر دو گروه برقدرت فائقه شاه و کنترل دولت مرکزی از سوی او از طریق نهادهای منحصر شاهی صحه می‏گذارند. بدین دلیل جان فوران نام این اقدامات را فرایند تجددخواهی نظامیبه رهبری دولت می‏گذارد.
 
گرچه توسعه ارتش، به ویژه تأسیس نیروی هوایی و نیروی دریایی در سالهای نخستین دهه دوم حکومت شاه، بیشتر به بهانه مقابله با تجاوز خارجی بود؛ ولی آن نیروی نظامی هیچگاه در این مسیر به کار نیامد و، به طور خاص، در جریان تجاوز خارجی در شهریور 1320ش بجز عده بسیار قلیل از سرحدات کشور دفاع ننمودند و، مانند خود شاه، فرار را بر بقا ترجیح دادند. با وجود این، آن دستگاه حاکم از این قدرت در جهت اهداف داخلی حداکثر استفاده را نمود و با سرکوب اقوام و اقلیتها و نیروها و افراد معارض و یا خارج از حکومت زمینه استقرار و بسط قدرت خود را فراهم آورد.
 
حیطه فرهنگ واجتماع نیز از این وضعیت برکنار نبود؛ لذا تمام فعالیتهای فرهنگی و اجتماعی در فضای استبدادی و تحت کنترل شدید در راستای خواسته‏های رژیم تحقق می‏یافت. علاوه بر این، چون سیاستهای فرهنگی ــ اجتماعی این دوره منفک از یکدیگر نیستند، لذا باید دستاوردهای آن دو را با هم مطالعه کرد. این سیاستها وقتی جنبه عملیاتی به خود می‏گیرد، در یک بستر نهادی و بوروکراتیک تحقق می‏یابد. به همین علت، ضمن بررسی دیدگاههای نظری که در قالب بیانیه‏ها، سخنرانیها، کتب و سایر رسانه‏های دیداری و شنوایی وقت به ثبت رسیده است، نگاه کلی به مؤسسات مدرن که در فضای مدرنیسم و جهت اعمال آن دسته از نقطه‏نظرات تأسیس یافته‏اند، خود می‏تواند مطالعه محقق را تکمیل نماید.
 
تأسیس نهادهای اجتماعی، از قبیل دادگستری با روح سکولاریستی حاکم بر آن تحت عنوان اصلاح قضایی از طریق جایگزینی قوانین عرفی با قوانین شرع پی گرفته شد و در کنار آن روحانیت را از منصب قضا برکنار ساخت و، در عوض، قضات به کار گرفته شدند. تشکیل انجمن آثار ملی، برگزاری کنگره‏های بین‏المللی و جشن هزاره فردوسی، تغییر و تحولات در ساختار آموزشی و پرورش و، به تعبیری، ایجاد آموزش و پرورش سکولار، صدور مجوز برای تأسیس مدارس بیگانه، اقلیتهای مذهبی و مدارس مختلط، اعزام دانشجو به خارج از کشور، تأسیس دانشسراهای عالی و مقدماتی مطابق تجربه اروپا، ایجاد دانشگاه تهران با پیروی از الگوهای غربی، ایجاد مؤسسه وعظ و خطابه، تأسیس اداره اوقاف، تأسیس اداره تربیت بدنی و پیشاهنگی، ایجاد فرهنگستان و سازمان پرورش افکار، که هر کدام به صورت مجزا قابل بحث و بررسی می‏باشند، مطابق فضای فوق شکل گرفته‏اند.
 
محمدعلی کاتوزیان دوره هفده ساله به تخت نشستن رضاشاه تا کنار گذاشتن او از قدرت را به دو دوره تقسیم می‏کند و به لحاظ رعایت نکردن حقوقق مدنی و تصرف در اراده ملی از سوی او دوره اول را دوره «قدرت مطلقه» و دوره دوم را دوره «قدرت مطلقه توأم با خودکامگی» لقب می‏دهد. وی معتقد است از 1303هـ. ش تا 1312هـ. ش دوره‏ای است که حاکمیت او از نوع دیکتاتوری توأم با نظم و قانونمندی است. در واقع، نزدیکان توان ارائه نقطه‏نظرات خود را به وی دارند. به گونه‏ای که می‏توانند اراده او را تحت الشعاع قرار دهند و نظریاتش را تعدیل نمایند؛ و، در عین حال، جان و مال و شرف و امنیت مردم یکسره در گرو امیال شاه یا اطرافیانش نیست؛ ولی از 1312ه . ش تا 1320ه . ش، یعنی دوره دوم، دیکتاتوری به استبداد مطلق تبدیل شده، حاکمیت او توأم با هوی و هوس و خودکامگی است؛ با این حال، تجربه تاریخی این دو دوره حکایت از روندی معکوس دارد.
 
حسین بشیریه سازمان و نحوه اعمال قدرت این دوره تاریخی ایران را با نظام سنتی متفاوت دانسته، با عطف توجه به نظام سیاسی قاجارها که آن را به نظام پاتریمونیال نسبت می‏دهد، دوره جدید را حاوی خصائل نو و منحصر به فرد می‏داند. وی دوره جدید را مبتنی بر تمرکز و انحصار منابع قدرت در دست شاه و دربار دانسته است به گونه‏ای که از تکثر و پراکندگی منابع قدرت دوره قبل شواهدی در دست نیست. منابعی که هرچند به صورت غیررسمی در متن حیات اجتماعی ـ سیاسی ایرانی حضور داشت و در طول چند سده نهادینه شده بود؛ و مهم آنکه این حوزه‏های مستقل حقوقی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی همچون اشراف زمیندار، خانها و رؤسای قبایل و عشایر و علما و روحانیان و طبقه بازرگانان و تجار، به جز مواقعی بحرانی و محدود، تهدیدی برای دولت مرکزی محسوب نمی‏شدند. وی آغاز حکومت پهلوی را با حاکمیت نوعی نظام سیاسی زیر عنوان «ساخت دولت مدرن مطلقه» همراه می‏داند.
 
دولت رضاشاه نخستین دولت مدرن مطلقه در ایران بود و با آنکه برخی از ویژگیهای آن ریشه در گذشته داشت لیکن نظام سیاسی جدیدی به شمار می‏رفت. حکومت رضاشاه با متمرکز ساختن منابع و ابزارهای قدرت، ایجاد وحدت ملی، تأسیس ارتش مدرن، تضعیف مراکز قدرت پراکنده، اسکان اجباری و خلع سلاح عشایر، ایجاد دستگاه بوروکراسی جدید و اصلاحات مالی و تمرکز منابع اداری، مبانی دولت مطلقه مدرن را به وجود آورد.
 
وی قلع و قمع گروههای قدرت برای مثال گروههای ــ به توسط ارتش و بوروکراسی مدرن شاه و به دست آوردن انحصار قدرت در عرصه‏های مختلف از سوی رژیم و دخل و تصرف در ساختارهای نظام متناسب با اراده شاه را ویژگی انحصاری این دوره می‏داند.
 
نظام سیاسی بناپارتی از جمله نظامهای دیکتاتوری بورژوایی متخذ از قالب تحلیل سیاسی است که کارل مارکس از کودتای 1851م لوئی بناپارت در فرانسه به دست می‏دهد. هیجدهم برومر لوئی بناپارت عنوان یکی از آثار مهم مارکس است که، در کنار نبردهای طبقاتی در فرانسه، تحلیلی جامع و گویا متناسب با روح تحلیل طبقاتی از تحولات سیاسی و اجتماعی فرانسه نیمه دوم قرن نوزده به دست می‏دهد. مارکس، در اثر مورد نظر، به وقایع پیش آمده از فوریه 1852م و ارتباط آنها با یکدیگر در فرانسه می‏پردازد. «او در این کتاب به مسئله قدرتِ نوعی از دولت می‏پردازد که ظاهرا بیان‏کننده سلطه یک طبقه اجتماعی نیست؛ بلکه بر تمامی جامعه مدنی سلطه یافته و از بالا در مورد مبارزه طبقاتی موجود در جامعه حکومت می‏کند». مارکس، مطابق معمول، در تحلیل مسائل سیاسی مورد نظر خود به فهم ارتباط عمل سیاسی با مناسبات اقتصادی و طبقاتی پرداخته نسبت این دو را در فرانسه بعد از شکست انقلابهای سال 1848 و حاکمیت نظام کودتا بررسی می‏کند. با این توصیف، امروزه به مرام هواداران ناپلئون بناپارت که در پی ناکامیهای انقلاب فرانسه به امپراتوری آن کشور رسید، «بناپارتیسم» اطلاق می‏شود. در ضمن، این واژه اشاره دارد به نظریه غلبه برنابسامانیهای اجتماعی با توسل به حکومت دیکتاتوری یک فرمانده نظامی مقتدر. با وجود تفاوتهای بیشمار بین حکومت بناپارتی فرانسه با حکومت مورد نظر در ایران، ازجمله حضور طبقه کارگری به عنوان عامل تهدید دولتی در فرانسه و وجود یک طبقه دهقانی مدافع آن از سوی دیگر، با این حال، برخی نظام سیاسی پهلوی اول را از نوع بناپارتی قلمداد می‏کنند.
 
برخی از محققان از آن نظر که رضاشاه با استقرار ارتش جدید و با مدد از قدرت نظامی اصلاحات از بالا را تحقق بخشید، مفهوم «بناپارتیسم» را به حکومت وی رساتر از مفاهیمی از قبیل «توتالیتاریسم» ارزیابی می‏کنند. بدیهی است که اصلاحات انجام شده در آن دوره از قبیل ایجاد نظام دیوانی مدرن، اصلاحات قضایی، حقوقی، اقتصادی و مالی، وحدت و یکپارچگی ملی و تمرکز قدرت بدون به کارگیری قوه قهریه از سوی مقامات نظامی و انتظامی صورت عینی نیافت.
 
مفهوم «توتالیتاریسم» را در ادبیات سیاسی به دو وجه سیاسی و اجتماعی مورد بررسی قرار می‏دهند. در وجه سیاسی عبارت است از رژیمی متمرکز و استبدادی که این تمرکز از سوی سازمانی حزبی در قالب دولتی با بوروکراسی گسترده اعمال می‏شود. در این حالت، دولت بر تمام شئون سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جامعه نظارت کرده و راهبرد آن را انحصارا در اختیار دارد؛ به علاوه آنکه این سازمان حزبی توسط ایدئولوژی مدرن رهبری می‏شود. لذا می‏گویند که نظامهای توتالیتر از جمله نظامهای مدرن قلمداد می‏شوند. تحقق این صورتبندی را در قرن بیستم در رژیمهای فاشیستی و نازیستی و سوسیالیستی می‏بینیم. «توتالیتاریسم سیاسی» دارای ویژگیهای متعدد می‏باشد که از آن جمله‏اند:
ــ حاکمیت استبداد متمرکز و دولت فراگیر
ــ حاکمیت قدرت در دست حزب حاکم
ــ حاکمیت فرد در رأس دولت وحزب
ــ حاکمیت ایدئولوژی مدرن
ــ بسیج توده‏ای.
 
البته ویژگیهای دیگر را نیز بر آن مترتب می‏دانند؛ از جمله کارل فردریک این صفات را برای آن قائل است:
   1. یک حزب واحد توده‏ای که معمولاً یک رهبر فرهمند آن را رهبری می‏کند.
   2. یک ایدئولوژی رسمی
   3. کنترل حزب بر اقتصاد
   4. کنترل حزب بر رسانه های همگانی
   5 . کنترل حزب بر سلاح
   6. یک نظام تروریستی کنترل پلیسی.
 
وجوه «توتالیتاریسم» در عرصه اجتماع نیز بی‏تناسب با وجه سیاسی آن نیست. در این عرصه نیز شاهد حاکمیت استبداد دولتی در قلمرو اجتماع می‏باشیم. از طرفی ایدئولوژی دولتی جهت بسیج توده‏ای از سوی رسانه های فراگیر دولتی تبلیغ می‏شود و توده‏های مردم را در مسیر اهداف ایدئولوژیک حزب «هدایت» می‏کند. دولت با در دست گرفتن نظام آموزشی و پرورشی و در اختیار قرار دادن وسائل ارتباط جمعی در نزد خود به هدایتافراد و گروههای اجتماعی مبادرت می‏ورزد.
 
نظامهای سیاسی توتالیتر را به دو گروه راست و چپ تقسیم می‏کنند. گرچه، در بنیاد، هر دو یکسان می‏باشند؛ ولی تفاوتهایی برای آنها قائل‏اند. نظام توتالیتر راست، اعم از فاشیسم و نازیسم، اساسا ضددموکراتیک و خواهان اختناق پلیسی است؛ ولی نظام کمونیستی ذاتاً دموکراتیک می‏باشد گرچه در مرحله عمل اینچنین نبود.
 
نظام سیاسی مورد نظر حداقل دارای وجوهی از نظامهای توتالیتر است. سلطه دستگاه حاکمه بر ارکان مختلف اجتماع به گونه‏ای که نوسازی از بالا را تحقق بخشد، آن را به سمت چنین نظامی نزدیک می‏سازد؛ به ویژه آنکه در مناسبات فرهنگی شاهد یک نظام متمرکز در عرصه ایدئولوژی‏سازی می‏باشیم. امحاءِ نهادهای فرهنگی سنتی از قبیل مدارس قدیم، مدارس دینی و جایگزینی مؤسسات تمدنی مدرن در حیطه فرهنگ و تسلط بر ارکان مختلف آن چنین بستری را محقق می‏سازد. محمود دلفانی در خصوص «سازمان پرورش افکار» که بعدا به آن خواهیم پرداخت می‏گوید: «سازمان پرورش افکار» در دسته‏بندی سازمانهای فرهنگی، در زمره «سازمان فرهنگی متمرکز» قرار می‏گیرد. این نوع از سازمانهای فرهنگی نوعا در کشورهایی که دارای حکومت تمرکزگر استبدادی هستند، پدید می‏آید. مهم‏ترین ویژگی این سازمانها عبارت‏اند از:
   1. سازمانهای فرهنگی تمرکز یافته، اغلب هماهنگ و همسان می‏باشند.
   2. هدف این سازمانها یکسان سازی فرهنگی است.
   3. روش این‏گونه سازمانها، کاملاً اداری و اجرای دستورهای رسیده الزامی است.
   4. بودجه فرهنگ هر محل، نمایندگان فرهنگی و... عموما متمرکز و تحت نظارت مستقیم وزارت فرهنگ است.
   5. در سازمانهای فرهنگی تمرکز یافته، مسئولیت امور و بررسی تمام مسائل فرهنگی برعهده وزارت فرهنگ است. در پدید آمدن سازمانهای فرهنگی متمرکز ، علاوه بر عامل تمرکزگرایی دولت واستبداد حکومتی، عوامل دیگری نیز وجود دارد.
در جامعه توده‏ای، توده به عنوان ماده خامی صرفا در تیررس تبلیغات و تلقینات است. تبلیغات محیطی است که به او شخصیت می‏بخشد. به همین علت، بسیج‏پذیر است؛ یعنی رهبر مقتدر و یا حزب حاکم خواستها و انگیزشهای معین را جهت همسان‏سازی توده‏ها فراهم کرده و، با تبلیغات مکرر و با استفاده از احساسات، ایشان را در یک بسیج عمومی به حرکت درمی‏آورد و با خود همراه می‏سازد. در چنین وضعیتی، انسانهای منفرد، منزوی و جدای از کل جامعه به علت فقدان اطلاعات و آگاهیهای لازم، به صورت انبوه در یک جهت همچون سیل به جریان می‏افتند. جهتی که به عنوان ایدئولوژی از سوی طبقه الیت، یعنی نخبگان جامعه تعیین و مقرر می‏گردد و توده‏ها به آن به صورت آگاهانه و غیر آزاد و توأم با عدم انتخاب پاسخ مثبت می‏دهند. علت این پاسخ به درهم شکستن هنجارها و ارزشهای حاکم و اعتقادات و باورهایی برمی‏گردد که بر اثر تحمیل شرائط نوین به جامعه حادث می‏گردد. فروپاشی جامعه سنتی و پیدایی جامعه مدرن، که به نوبه خود به ضعف همبستگی اجتماعی می‏انجامد علت اصلی چنین رخدادی است. تئوری پردازان جامعه توده‏ای از قبیل متفکران اگزیستانس همچون هایدگر و یاسپرس و هم‏اندیشمندان حوزه جامعه‏شناسی از قبیل امیل دورکیم و هم نظریه‏پردازان سیاسی همچون هانا آرنت و روانشناسانی چون اریش فروم جملگی پیدایی جامعه مدرن را در پیدایی چنین وضعیتی مؤثر می‏دانند. گرچه هرکدام، نقطه تأکید مشخصی دارند، با این حال، آن نقطه‏نظرات در یک مسیر جریان دارد.
 
خوزه ارتگایی گاست فیلسوف محافظه کار اسپانیایی در کتاب طغیان توده‏ها به سال 1929م با ترسیم نوع جدیدی از انسان یعنی «انسان توده‏ای» به نقد گرایشهای دموکراتیک در جامعه مدرن پرداخته است. او ظهور چنین پدیده‏ای را، که از آن به «طغیان توده‏ها» یاد می‏کند، به عنوان واقعیت زندگی عمومی در مغرب زمین در عصر مدرن بیان می‏کند. آنگاه به تطبیق اوضاع و احوال امروز توده‏ها با دیروز آنها می‏پردازد؛ «... افرادی که توده امروز را تشکیل می‏دهند، پیشاپیش وجود داشتند، لیکن به عنوان توده یا توده‏ها شناخته نمی‏شدند. آنها در قالب گروههای کوچک در سراسر جهان پراکنده بودند و یاحتی به تنهایی و در انزوا به شیوه های گوناگون زندگی می‏کردند و از یکدیگر گسیخته و جدا بودند. هر گروه و حتی هر فردی فضایی جداگانه، یعنی، به اصطلاح، «فضایی از آن خویش»، را در مزارع، روستاها، شهرها و حتی در محلات شهرهای بزرگ اشغال می‏کرد....
 
با این حال گرچه جامعه توده ای را محصول عصر مدرن در جامعه غربی می‏دانند؛ ولی در جریان توصیف آن وقتی از اجمال گذشته به تفصیل برویم مشاهده می‏کنیم که همان اوضاع و احوال، جوامع غیرمدرن غربی را نیز تهدید می‏کند، به گونه‏ای که چنین وضعیتی می‏تواند در آنها نیز اتفاق بیفتد. به تعبیری، در جوامع در حال توسعه یا توسعه‏نیافته و ازجمله ایران آغاز عصر پهلوینیز که در آن ایران دوره گذار را طی می‏کند، دچار بحران شده، به گونه‏ای که نظم سنتی گذشته فرو پاشیده و یا در حال فروپاشی است. در چنین حالتی جامعه را دچار بی‏نظمی می‏بینیم که در تکاپوی رسیدن به نظم جدید است و بافتهای قبیله‏ای، عشیره‏ای و خانوادگی گسسته و یا در حال گسستن است و جامعه در تب تجربه چهارصدساله فردیت غرب و مدرنیت می‏سوزد.
 
بنابه قول دورکیم، جامعه در این وضعیت دچار «آنومی» (: بی‏هنجاری) شده است. به نظر او جامعه توده‏ای مظهر وضعیت آنومی است. کم رنگ شدن وجدان جمعی قبلی در این جامعه باعث گسیختن شیرازه اجتماعی شده و، در نهایت، نظم اجتماعی را بر هم می‏زند. در این موقعیت که حد وسط جامعه سنتی، با همبستگی خاص خود، و جامعه جدید که خود مولد همبستگی جدید است، فرد هویت قومی، نژادی، محلی ، مذهبی، طبقاتی و صنفی گذشته را از دست داده، به تعبیری البته، «از خود بیگانه»، شده و باید هویت جدیدی را در وضعیت بحران هویت احراز نماید و خود را متعلق به جمعی بداند واز بی‏پناهی نجات یابد. لذا سخت در پی احیای همبستگی البته از نوع جدید است. در این حین، سازمانهای بوروکراتیک مدرن جهت پر کردن این خلأ تأسیس می‏شوند. کار ویژه نهادهای مدرن همسان‏سازی است و همسان‏سازی ویژگی اصلی جامعه توده‏ای است. جامعه مورد نظر ما نیز در چنین وضعی به سر می‏برد. در این جامعه، تمایزات سنتی از بین رفته، با فروپاشی و گسیختگی هویتهای قومی که در دستور کار رژیم است و همانندسازی که حتی در ظاهری‏ترین شکل خود، یعنی لباس و کلاه یکسان خلاصه می‏شود، دیگر جماعات گذشته به چشم نمی‏آیند. مکانیسمهای اداری و فرهنگی جدید در تعقیب خلأ پدید آمده، یعنی فقدان عوامل و سازمانهای امنیت‏بخش اجتماعی و به جهت ایجاد اجماع جدید، الگوهای رفتاری جدید، تأسیس می‏شوند. این الگوها که از منبع انضباط اخلاقی مدرن تغذیه می‏شوند جایگزین نظام اخلاقی و یا علائق اخلاقی و معنوی سنتی می‏گردند.
 
مدارس جدید، شیوه تعلیم و تربیت جدید، دستگاه بوروکراتیک جدید و، به طور عینی‏تر، سازمانها و نهادهایی همچون سازمان پرورش افکار این مسئولیت را به عهده می‏گیرند. نهادهای فوق به کار فرهنگ‏سازی مشغول می‏شوند. این فرهنگ به امحاءِ خرده‏فرهنگها، فرهنگهای محلی، سنتی، بومی و دینی و... می‏پردازند. با تضعیف علقه‏های سنتی و گسیختن شیرازه اجتماعی زمینه پذیرش فرهنگ دستوری یا آمرانه به عنوان عامل التیام‏بخش بدون تعقل‏ورزی حاصل می‏آید. فشارهای اجتماعی ناشی از فقد اعتقادات و احساسات مشترک و به تعبیر دورکیم «وجدان جمعی» انسانهایی را که به صورت ذره‏ای پراکنده شده‏اند سمت و سوی جدیدی می‏بخشد؛ که این سمت و سو همانا جامعه توده‏ای است. بالاخره او نیازمند به جامعه است؛ چرا که «جامعه ابرقدرتی است با طبیعتی خاص که انسان را وابسته به خود می‏خواهد و او را چون بنده‏ای به خدمت خویش می‏گیرد». در این حالت آگاهی و همبستگی قبلی در آگاهی و همبستگیتوده‏ای مستحیل می‏گردد و نوعی همگرایی میان ایدئولوژیهای طبقات مختلف پیدا می‏شود و نمادهای مشترک فراطبقاتی در سراسر جامعه گسترش می‏یابد. طبقات مختلف مردم، به ویژه نخبگان، گرد یک ایدئولوژی واحد فراخوانده شده و در راستای عمل به آن در قالب بخشنامه‏ها، قوانین جاری و... بسیج می‏شوند. چرا که جامعه توده‏ای استعداد ویژه‏ای برای ایدئولوژیک شدن دارد و ایدئولوژی نیز مدعی اعاده و احیای نظم مطلوب و همبستگی و زندگی معنوی از دست رفته است. سازمانهای توده‏ای نهادها و هنجارهای لازم برای آگاهی‏بخشی را در اختیار جامعه توده‏ای قرار می‏دهند. همبستگی حاصل از این آگاهی‏بخشی بسیار احساسی و عاطفی است و در عین حال غیرعقلانی و جنبه یقینی ندارد. لذا بسیار شکننده، غیرخودجوش، ظریف، صوری و کاذب، غیرپویاو توأم با عدم مداومت است.
 
با چنین زمینه‏ای رهبری توده‏ای از بین کسانی که بیشترین آسیب را از اوضاع جاری دیده‏اند یارگیری می‏کند. شاهزادگان و اشراف دوره قاجاری، که مناسبات منضبط طبقاتی خود را از دست داده‏اند، عشایر و ایلیاتیها، به ویژه خانزاده‏ها که نظم قبیله‏ای خود را از دست داده‏اند، طبقه متوسط جامعه شهری که خود منتقد اوضاع قبل بودند و از جمله آن دسته که به نوعی با فرهنگ مدرن آشنا شده بودند، تحصیلکردگان در دیار فرنگ که وضعیت موجود را نامناسب تشخیص می‏دادند و از همه مهمتر مشروطه‏خواهان و اصلاح‏طلبان که آمال و آرزوهای خود را ناکام می‏یافتند و کسانی که دارای ریشه‏های اجتماعی سست‏تری بودند در این بسیج عمومی شرکت کردند. پذیرش ایدئولوژی حاکم و رهبری مقتدر از سوی این جریانات ریشه در همین عامل دارد. رهبری با مدد نخبگان فکری و سیاسی که در پی ناجی بودند دست به ایدئولوژی‏سازی زد. گرچه شاه از سواد کافی بی‏بهره بود ولی به این نکته واقف بود که طبقه نخبه‏ای را به همین منظور گرد خود آورد و برنامه‏های آنان را به مرحله اجرا گذارد.
 
«ناسیونالیسم رمانتیک»، ایدئولوژی و یا سمبل کلی بود که در قالب همبستگی نژادی ـ ملی و تقویت روح ملی ایرانی در فضای فکری، فرهنگی اجتماع تعمیم یافت؛ به گونه‏ای که کمتر ادیب، نویسنده، متفکر و یا سیاستمداری را می‏یابیم که خارج از این بسیج توده‏ای دست به قلم ببرد و یا عمل نماید. چه کسانی که درون نظام دولتی جای دارند و چه اشخاصی که خارج از سیستم فعالیت می‏کنند در این پروسه شرکت کردند و سمبل ناسیونالیسم به عنوان گفتمان غالب در عرصه‏های مختلف فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکمیت یافت.
 
با عنایت به این موضوع و با توجه به اینکه در این دوره شاه تأسیس حزبی فراگیر همچون حزب خلق ترکیه را از مشاوران و عوامل سیاسی خود طلب می‏نمود و با وجود این، به دلایلی چنین نهادی تأسیس نشد، می‏توان به این نتیجه رسید که هیئت حاکمه از مهم‏ترین عامل ایجاد نظام توتالیتر تهی بود. در عین حال، آرمانهای رژیم سیاسی به علت تقابل ایدئولوژیک با باورهای مذهبی و سنتی جامعه موفق به اقناع ایدئولوژیک در کلیت جامعه نشده است. از این‏رو در ایجاد بسیج توده‏ای حداقل در بین بخشی از پیکره اجتماع وقت عاجز مانده است، گرچه در نتیجه گسست فکری و ایدئولوژیک جامعه، که از چند دهه قبل آغاز شده بود، توانسته بود بر موج پدید آمده سوار شود؛ ولی در هدایت آن به طور کلی موفق نبود؛ و در ثانی به دلیل خصلتهای ذاتی جامعه توده‏ای، سرانجام، تلاشها به صورت ناکامل و ناموفق متوقف شد؛ از این‏رو، در خوش‏بینانه‏ترین حالت می‏توان آن نظام را شبه توتالیتر نام نهاد.
 
برخی به شیوه غیرمتعارف از آنچه که در جامعه‏شناسی از مدلهای نظامهای سیاسی نام برده می‏شود، نوع نظام سیاسی دوره مورد نظر را، با الهام از بابی سعید، «کمالیسم» نامیده‏اند. بابی سعید برنامه اصلاحی مصطفی کمال در ترکیه را نه فقط به عنوان یک مدل سیاسی، اجتماعی وحتی نهضت بلکه به عنوان گفتمانی هژمونیک جهت جداسازی دولت از اسلام معرفی می‏نماید، گفتمانی که سرانجام در هیئت نهضتی بزرگ به بخشی از کره خاک سر و سامانی دیگر بخشید و به عمر نوعی از حاکمیت (: خلافت) پایان داد؛ و از آنجا تأثیرات خود را بر سایر مناطق با همان شرایط بر جای گذاشت. بنا به گفته سعید، این گفتمان در طول دوره شکل‏گیری جمهوری جدید در ترکیه (45-1923م) ظاهر شد.
 
از نظر بابی سعید گفتمان کمالیسم حاوی مؤلفه‏های زیر بود:
   ــ غیردینی کردن
   ــ ملی‏گرایی
   ــ مدرن شدن
   ــ غربی شدن.
 
او می‏گوید دو راهبر اول، به طور واضح، در شش شعاری که کمالیستها برای تلخیص ایدئولوژی خود تدوین کرده بودند، طرح‏بندی شد. تحت عنوان، به اصطلاح، «شش تیر» کمالیسم. (جمهوریخواهی، ملی‏گرایی، مردم‏گرایی، سوسیالیسم دولتی، غیردینی کردن و انقلاب‏خواهی). دو موضوع دیگر، یعنی مدرن شدن و غربی شدن کاملاً در سراسر گفتمان به چشم می‏خورد.
 
سعید معتقد است «کمالیسم» بر ساختار ذهنی شاه ایران تأثیر وافرداشت، به گونه‏ای که او علنا سیاستهای آتاتورک را تقلید کرد. در اینکه رضاشاه در اعمال سیاستهای راهبردی خود عمیقا از آتاتورک الهام گرفت تعرضی نیست؛ مسئله این است که «کمالیسم» را در ادبیات سعید به عنوان یک گفتمان می‏یابیم و، همان‏گونه که گذشت، نظام سیاسی به تعامل دو حوزه خصوصی و عمومی اشاره دارد؛ حال آنکه در گفتمان، صرف مناسبات دموکراتیک یا غیر آن به میان نمی‏آید. بنابراین، پذیرش گفتمان «کمالیستی» به عنوان نوع نظام سیاسی خالی از اشکال نیست؛ با این حال، انعکاسی از محتوای آن نظام است.
 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. به این دلیل از مارکس و وبر نام بردیم که معمولاً این دو را از آن نظر که شالوده جامعه‏شناسی سیاسی را بنا نهادند از بنیادگذاران جامعه‏شناسی سیاسی می‏دانند گرچه اگوست کنت، هربرت اسپنر و امیل دورکیم را نیز از بنیادگذاران جامعه‏شناسی نام برده‏اند.
2. برای مثال، کاتانو موسکا، ویلفر دو پارتو، روبرت میشلز، هرولدلاسول، تئودور آدورنو.
3. موضوعات متعددی که در کشاکش این رابطه بررسی می‏شوند عبارت‏اند از: توزیع قدرت، احزاب سیاسی، مشارکت سیاسی، ایدئولوژی و شکل گیری افکار عمومی....
4. نک: حسین بشیریه. جامعه‏شناسی سیاسی. تهران، نشر نی، 1374. ص 328 به بعد.
5. mass society.
6. مثل محمدعلی همایون کاتوزیان
7. همچون احمد اشرف
8. مانند جان فوران         
9. مانند بابی سعید
10. military autocracy.