گرچه ادبیات این دوره از بار سیاسی کمتری برخوردار بود، با این حال، یک مسئله سیاسی همچنان سرلوحه فعالیتهای ادبای وقت بود و آن ناسیونالیسم باستانگرا بود. وجه اختلاف این ناسیونالیسم با ناسیونالیسم دوره قبل جنبه فرهنگی آن بود که آن را با ناسیونالیسم سیاسی قبل متفاوت می‏ساخت، ناسیونالیسمی که به عنوان ایدئولوژی رژیم جهت ایجاد اقتدار و مشروعیت سیاسی...

 
 گرچه ادبیات این دوره از بار سیاسی کمتری برخوردار بود، با این حال، یک مسئله سیاسی همچنان سرلوحه فعالیتهای ادبای وقت بود و آن ناسیونالیسم باستانگرا بود. وجه اختلاف این ناسیونالیسم با ناسیونالیسم دوره قبل جنبه فرهنگی آن بود که آن را با ناسیونالیسم سیاسی قبل متفاوت می‏ساخت، ناسیونالیسمی که به عنوان ایدئولوژی رژیم جهت ایجاد اقتدار و مشروعیت سیاسی از آن بهره گرفته می‏شد. چنین ایدئولوژی‏ای در قالب مباحث ایرانشناسی و تحقیقات تاریخی درونمایه ادبیات وقت را تشکیل می‏داد. برای مثال، تعدادی از مقالات محمدعلی فروغی (1256-1321ه . ش)، یکی از تئوریسینها و پراکتیسینهای دستگاه حکومت، عبارت‏اند از:
 
«خطابه در آثار ملی»، «نفوذ زبانهای بیگانه در زبان فارسی»، «مقدمه بر خطابه بهرام گور تهمورس انگلساریا»، «پیام من به فرهنگستان»، «فرهنگستان چیست؟»، «ایران را چرا باید دوست داشت؟» «درباره تاریخ ایران».1فروغی همچنین به تنظیم و تلخیص شاهنامه همت گماشت و ابیاتی در مدح شاه به آن اضافه کرد.2 این اقدام او انتقادات زیادی از سوی ادبای وقت، مانند ملک‏الشعرای بهار نسبت به او در پی داشت.   رویکرد فوق در آثار مختلف ادبی این دوره مشهود است. در زمینه نمایش، گریگور یقیکیان، نمایشنامه‏های صادق هدایت، میرزاده عشقی، ابوالحسن فروغی، تندرکیا، محقق‏الدوله، علی نصر با همان سمت و سو نوشته می‏شوند که عمدتاً دارای مضامینی تاریخی و بیشتر اسطوره‏سازانه هستند. تجددطلبی در این دوره همچنان پرشتاب به راه خود ادامه می‏دهد. از این رو، چنین نگرشی را نیز در آثار متعدد ادبی فراوان می‏یابیم.   در زمینه آثار نمایشی می‏توان از نمایشنامه معروف حسن مقدم با عنوان جعفرخان از فرنگ برگشته یاد کرد که در آن به حاکمیت تفکر سنتی در جامعه ایرانی و سطحی‏نگری جوان از فرنگ برگشته، هر دو انتقاد می‏شود.   در زمینه تجدیدنظر دینی می‏توان به فعالیتها و تلاشهای کسروی، شریعت سنگلجی و حکمی‏زاده اشاره کرد که در فضای تجدد در پی تجدیدنظرهایی در عرصه دین می‏باشند.   در زمینه رمان از جمالزاده سرآمد رمان‏نویسان در مجموعه یکی بود یکی نبود و قصه‏های کوتاه برای بچه‏های ریشدار یاد می‏کنیم که در آن به نقد رفتارهای فردی و اجتماعی جامعه سنتی و در حال گذار ایران، به ویژه باورهای مذهبی مردم، می‏پردازد. بجز او باید از هدایت نام برد که سهم عمده‏ای در ادبیات عصر تجدد دارد. بخشی از داستانهای او از قبیل علویه خانم و سگ ولگرد با الهام از نویسندگانی چون گی دو موپاسان و آنتوان چخوف و بخشی نظیر سه قطره خون با الهام از آثار کافکا و سارتر نوشته شده که در آنها از فضای سنت خارج می‏شود و ذهنیت فردیت‏یافته مدرن را در نوشته‏هایش انعکاس می‏دهد. چنین ذهنیتی را عمیقاً در اثر معروف او بوف کور مشاهده می‏کنیم.م. ف. فرزانهنویسنده مقیم خارج در مصاحبه با رامین جهانبگلو می‏گوید:   بر طبق آنچه خود هدایت به من گفت، او کار ادبیات را نزد کشیشی فرانسوی شروع کرد که در مدرسه سن‏لویی تهران درس می‏داد. این کشیش مردی استثنایی بود؛ چونکه به فرم ادبی‏ای علاقه داشت که حتی در اروپا چندان رایج نبود و به نویسندگان و شاعرانی علاقه داشت که آثارشان چندان خوانده نمی‏شدند، به نظر من او بود که هدایت را به سوی فرم زیبایی‏شناختی مدرنی سوق داد که در ایران اصلاً نمی‏شناختند. یادمان نرود که در آن هنگام ما در دهه 1920م هستیم و غرب عرصه ظهور و بالش نهضتهای زیبایی‏شناختی مهمی، چون دادائیسم، سوررئالیسم، اکسپرسیونسیم و در معماری باوهاوس3 است. پس از آن هدایت به اروپا فرستاده شدتا درس مهندسی بخواند. در اکول تر اپوبلیک (مدرسه خدمات عمومی)، او به ناگزیر تحت تأثیر باوهاوس قرار گرفت....4
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. نک : حبیب یغمایی. مقالات فروغی ـ محمدعلی ذکاءالملک. تهران، انتشارات یغمایی، 1353. ج 1. 2. نک: یادنامه فردوسی. تهران، انجمن مفاخر ملی ایران، 1349. 3. Bauhaus 4. رامین جهانبگلو. ایران و مدرنیته. تهران، نشر گفتار، 1379. ص 240.