[1]. اطلاعات، 5 فروردین 1346، صص 1 و 7 . درحالی‌که محمدرضا پهلوی به تعبیر خود ناسیونالیسم مثبت را در فاصله سال‌های 1332 تا 1342ش برای سیاست خارجی کشور انتخاب کرده بود، این سیاست در سال‌های بعد دچار تغییراتی شد. هرچند این تغییرات به صورت ماهوی نبود، اما با سال‌های قبل از آن نیز تفاوت‌هایی داشت. در واقع با توجه به تغییرات فضای بین‌المللی و منطقه‌ای انتظار می‌رفت سیاست خارجی ایران دچار تغییراتی شود. سرآغاز این تغییرات تنش‌زدایی میان دنیای شرق و غرب بود که پس از بالا گرفتن تنش در روابط دو کشور بر سر بحران موشکی به‌وجود آمد. شاه ایران بیم این را داشت که با بهبود مناسبات آمریکا و شوروی، ایران قربانی نزدیکی دو ابرقدرت شود؛ به‌ویژه که نفوذ اتحاد جماهیر شوروی در کشورهای جهان سوم رو به گسترش بود و این مسئله ترس شاه را دو چندان می‌کرد؛ به همین دلیل بود که وی تلاش کرد رویکرد جدیدی را در سیاست خارجی اتخاذ کند که این رویکرد سیاست مستقل ملی نام گرفت.
 
محمدرضا پهلوی از سال 1344ش به بعد سیاست خارجی کشور را تا حدودی به سمت همسایه پرقدرت شمالی نزدیک کرد. نمود عینی این سیاست انعقاد چند توافق‌نامه بازرگانی و فرهنگی با مسکو بود. مهم‌تر از آن، او به روس‌ها قول داد هیچ کشوری اجازه ایجاد پایگاه نظامی در ایران را پیدا نکند. شاه به‌تدریج و در سال‌های بعد جمهوری خلق چین را به رسمیت شناخت و با دو کشور جمهوری دموکراتیک آلمان و کوبا روابط رسمی دیپلماتیک برقرار ساخت. در واقع او تلاش کرد در عین حفظ روابط و مناسبات دوستانه با دنیای غرب، با بلوک شرق نیز آشتی کند و روابط بهتری با آنها برقرار سازد. به بیان دیگر، محمدرضا پهلوی تلاش می‌کرد از این مقطع زمانی به بعد، نوعی موازنه در روابط ایران با دنیای شرق و غرب ایجاد کند و خطرات و تهدیدات امنیتی متوجه نظام سلطنتی در بعد بین‌المللی را به حداقل رساند. اما این همه ماجرا نبود. درگیر شدن آمریکا در جنگ ویتنام و پیامدهای این جنگ سبب شد آمریکا در منطقه خاورمیانه به‌تدریج سیاست احاله مسئولیت را در پیش گیرد و بخشی از وظایف خود را به دوش بازیگران و متحدان منطقه‌ای خود بیندازد. در واقع طراحی و اجرای دکترین نیکسون و کسینجر با عنوان سیاست دو ستونی، در این فضای سیاسی است که معنا و مفهوم پیدا می‌کند؛ به‌ویژه که درآمد حاصل از نفت نیز برای ایران بیشتر شده بود و شاه در داخل نیز توانسته بود قدرت خود را تثبیت و تحکیم کند. علاوه بر همه اینها باید به خروج انگلستان از منطقه خلیج فارس اشاره کرد که سبب می‌شد پس از دهه‌ها خلأ قدرت در منطقه پدید آید و این خلأ برای شاه بستر را مناسب می‌کرد تا در مناسبات منطقه نقش پررنگ‌تری برعهده گیرد؛ به‌ویژه که نقش مسکو در منطقه خاورمیانه روزبه‌‎روز پررنگ‌تر می‌شد و بیم آن می‌رفت تا اتحاد جماهیر شوروی به بازیگر اصلی منطقه بدل شود.
شاه خود در صحبت‌هایی سیاست مستقل ملی را این گونه ترسیم کرد: «خطوط اصلی سیاست بین‌المللی ایران بر پایه اصول مشخص صلح‌جویی صمیمانه، همزیستی و تفاهم با کلیه کشورها ولو با سیستم‌های حکومتی و ایدئولوژی‌های متفاوت و طرفداری از هر گونه کوششی برای استقرار و تقویت عدالت اجتماعی چه در سطح ملی و چه در سطح بین‌المللی است».
 
در مجموع باید گفت راهبرد اصلی شاه در جهت‌گیری سیاست خارجی در فاصله سال‌های 1332 تا 1357ش، که به انقلاب اسلامی ایران منتهی شد، دچار تغییرات اساسی نشد. در واقع شاه از ابتدا بنای سیاست خارجی خود را بر تشکیل اتحاد و ائتلاف با دول غربی و به‌ویژه آمریکا قرار داد و این جهت‌گیری را تا پایان سال‌های سلطنت خود حفظ کرد. او که سلطنت خود را مدیون واشنگتن می‌دانست، در تمام سال‌های سلطنت خود تلاش کرد مناسبات نزدیک خود را با غرب حفظ کند. حتی زمانی که از سیاست مستقل ملی صحبت شد شاه در چهارچوب دکترین دو ستونی نیکسون، منافع غرب و در رأس آن ایالات متحده آمریکا را تأمین می‌کرد. بدین‌ترتیب باید گفت که سیاست خارجی وی نه مستقل بود و نه ملی و به نوعی دنباله سال‌های پس از کودتای 28 مرداد بود. بااین‌حال تنها تفاوت شایان ذکر این مسئله در خطری بود که شاه به‌ویژه از بهبود روابط مسکو و واشنگتن و تنش‌زدایی از آن احساس می‌کرد؛ به همین دلیل او تلاش کرد به‌نوعی میان دو بازیگر اصلی نظام بین‌الملل موازنه ایجاد کند و در عین حفظ پیوندهای محکم با جهان غرب، خطر اتحاد جماهیر شوروی را کاهش دهد.
برای مطالعه بیشتر رک: از ناسیونالیسم مثبت تا سیاست مستقل ملی

[2] . اطلاعات، 5 فروردین 1346، ص 7. امیرعباس هویدا، که طولانی‌ترین دوره صدارت را در عصر پهلوی دوم به خود اختصاص داده بود، نقش ویژه‌ای در حس تملق‌دوستی شاه داشت.
پرویز راجی، آخرین سفیر شاه در انگلیس، در کتاب خاطرات خود می‌نویسد: فاتح [مصطفی] بدون آنکه نشان دهد به روابط و آشنایی دیرینه من و هویدا آگاهی دارد، بحث پیرامون هویدا را پیش کشید و گفت: «... در میان مشاوران شاه، از همه مطلع‌تر، تواناتر، و موذی‌تر هویداست، ولی ضمن آن هم باید گفت که هویدا بیش از هر کس دیگری در ایجاد علاقه روزافزون شاه به تملق و چاپلوسی ــ و نیز دور ساختن او از توجه به واقعیت‌ها ــ مقصر است».
رک: پرویز راجی، خدمتگزار تخت طاووس، ترجمه ح.ا. مهران، انتشارات اطلاعات، 1364، ص 246.
ساواک نیز در 15 خرداد 1351 نیز طی گزارشی به نقل از احسان نراقی تصریح می‌کند:  اعلیحضرت خوششان می‌آید که تملق در محیطشان حاکم باشد و لذت می‌برند. آقای علم در نطق خود در شورای جشن‌های ۲۵۰۰ساله شاهنشاهی گفته‌اند: «خارجی‌ها اعلیحضرت را در حد اولیا و انبیا بجا می‌آورند» و این بالاترین تملقی است که در مورد کسی گفته شود. اگر من به جای  اعلیحضرت بودم و اگر از تملق لذت نمی‌بردم، صبح فردای انتشار آن جلسه از تلویزیون، وزیر دربار را از کار برکنار می‌کردم.
اسدالله علم، وزیر دربار، در خاطرات 24 فروردین 1353 می‌نویسد: «... سر شام شاه به یاد دوران کودکی‌اش افتاد. ظاهرا پیشکارش دکتر نفیسی، وقتی دو نفری در سوئیس بودند، هرگز به او اجازه نمی‌داد به اسکی یا شنا برود؛ در نتیجه فکر می‌کند ممکن است با نوعی عقده بزرگ شده باشد. به عقیده من، شاه هیچ نوع عقده‌ای ندارد، شاید به استثنای علاقه گاه به گاهش به تملق شنیدن. ما ایرانی‌ها آن‌قدر به بادمجان دور قاب‌چین‌ها عادت داریم که از دروغی که تحویلمان دهند خوشمان می‌آید».

[3] . اطلاعات، 5 فروردین 1346، صص 6، 7، 8 و 16.