به گزارش پایگاه اطلاع‌رسانی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ شماره 87 و ۸۸ فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران در سه بخش مقالات، گفت‌وگو و خاطرات و اسناد توسط پژوهشکده تاریخ معاصر منتشر شده است.
در بخش مقالات، «تأثیر رویکرد امنیتی آمریکا در منطقه بر شکل‌گیری صنایع سنگین در ایران (پهلوی دوم)» به قلم رضا حجت، «واکنش جامعه ایرانی به انتشار کتاب شهید جاوید» به قلم جواد عربانی، «تریاک، مسائل و تحولات آن؛ از آغاز تا پایان حکومت رضاشاه» به قلم حمید آزاد، «سه قحطی و ایجاد یک فاجعه مالتوسی در ایران (۱۹۴۴ـ ۱۸۶۹)» به قلم محمدعلی مجد، «دخالت تصدی‌گرایانه و حاکمیتی دولت در اقتصاد دوران پهلوی دهه ۴۰ و ۵۰» به قلم مریم‌السادات حسینی چاپ و منتشر شده‌اند.
 
در بخش گفت‌وگو، با دکتر سیدنظام‌الدین قهاری، از فعالان باسابقه سیاسی، عضو پیشین نهضت خداپرستان سوسیالیست و از همفکران دکتر کاظم سامی، گفت‌وگو شده است.
 
در بخش اسناد «پرونده‌ای برای معاون کل وزارت دربار شاهنشاهی؛ دکتر محمد باهری» گردآوری مظفر شاهدی و «شمشیری که برنده نبود» (مجموعه عکس‌های کمتر دیده‌شده از اکبرمیرزا صارم‌الدوله مسعود) گردآوری محمدرضا بهزادی در اختیار علاقه‌مندان به مباحث اسنادی قرار گرفته است.

 

دکتر رضا حجت در مقاله «تأثیر رویکرد امنیتی آمریکا در منطقه بر شکل‌گیری صنایع سنگین در ایران (پهلوی دوم)» نوشته است: یکی از زمینه‌های مهم توسعه صنعتی در هر کشوری راه‌اندازی صنایع سنگین است. در دوران پهلوی به دلایل مختلف از جمله حفظ و تحکیم پایه‌های قدرت خاندان پهلوی که می‌توانست با ایجاد طبقه جدیدی همراه باشد، دو بار به سمت راه‌اندازی صنایع سنگین گام برداشته شد که در هر دو بار غرب (بار اول انگلیس در دوره رضاشاه و بار دوم آمریکا در دوره محمدرضا پهلوی) با آن مخالفت کرد.
این مسئله باعث شد محمدرضا پهلوی برای تأسیس صنایع سنگین در ایران به روس‌ها گرایش پیدا کند؛ بنابراین با توجه به اینکه تمرکز مقاله بر دوره پهلوی دوم است سؤال این است که «آمریکا چرا و بر مبنای چه رویکردی مخالف شکل‌گیری صنایع سنگین در ایران دوران پهلوی بود»؟ فرضیه‌ای که برای این مقاله انتخاب شده بر این مبناست که «با توجه به تغییرات کلان پس از جنگ جهانی دوم، که عاملی برای ترک انگلستان از منطقه خلیج فارس و خاورمیانه و جایگزین شدن آمریکا شد، و برخلاف نگاه اقتصادی ـ سیاسی طرح مارشال برای محافظت از متحدان در برابر کمونیسم، نگاه آمریکا به ایران و این منطقه امنیتی ـ نظامی بود؛ بنابراین در روابط با ایران با نگاه ابزار امنیتی در پی حفظ موقعیت خود به دنبال متحد امنیتی ـ نظامی بود و ازاین‌رو با توسعه اقتصادی برمبنای شکل‌گیری صنایع سنگین در ایران مخالفت کرد».
راه‌اندازی صنایع سنگین می‌تواند یکی از مهم‌ترین پایه‌های توسعه در هر کشوری باشد. این دست از صنایع علاوه بر اینکه دروازه تمدن صنعتی را بر روی کشور‌ها می‌گشایند در صورت استفاده صحیح قادر خواهند بود صنایع دیگر را نیز توسعه دهند.
در دوره پهلوی دو بار برای راه‌اندازی صنایع سنگین گام برداشته شد، اما در هر بار قدرت اول غرب، یعنی انگلستان و آمریکا، با آن مخالفت کردند. ازآنجاکه ایران دوره پهلوی به‌ویژه پهلوی دوم گرایش غربی ـ آمریکایی داشت، لازم است که چگونگی دخالت و نفوذ آمریکا در زمینه توسعه یا توسعه نیافتن صنایع سنگین مورد توجه قرار بگیرد. آمریکا پس از دو قرن انزوا، که بر اساس دکترین مونروئه شکل گرفته بود، در واکنش به حمله ژاپنی‌ها به پایگاه دریایی این کشور در پرل هاربر وارد جنگ جهانی دوم شد تا کفه ترازو به سمت متفقین سنگین شود.
این مسئله که به پیروزی متفقین منجر شد تغییرات بنیادینی در آینده نظام سیاسی جهان ایجاد کرد. بعد از جنگ، اروپا به لحاظ اقتصادی کاملا فروپاشیده بود و آمریکا، که از سال ۱۸۲۳ خود را از تحولات کلان بین‌المللی جدا کرده و به امور داخلی پرداخته بود، با طرح «جورج مارشال پتن» به صحنه بین‌المللی آمد و این گونه بود که اروپا زیر یوغ اقتصادی آمریکا رفت که هنوز هم نتوانسته است از آن فاصله بگیرد.
طرح مارشال، که بعد از جنگ به بازسازی اقتصادی اروپا می‌پرداخت، جهان جدیدی را پی ریخت که صورت‌بندی سیاسی ـ اقتصادی آن هنوز تداوم دارد. می‌توان گفت که طرح مارشال نقطه عطف مرزبندی نظام دوقطبی بود و همین مسئله چهره سیاسی جهان را در دو سوی شرق و غرب نمایان‌تر ساخت. برمبنای این طرح انگلستان نیز زیر سایه آمریکا قرار گرفت و با اینکه در دوره موازنه قوا متوازن‌کننده قدرت در جهان بود، نیاز شدیدی به آمریکا پیدا کرد تا از بحران پس از جنگ فاصله بگیرد. بر این اساس ناچار بود تا حوزه‌های نفوذ و قدرت را در نظام بین‌الملل گام به گام به پیروز اصلی جنگ جهانی دوم (آمریکا) واگذار کند. منطقه خلیج فارس و به طور کلی غرب آسیا (خاورمیانه) یکی از این حوزه‌های با اهمیت ژئوپلیتیک بود.
انگلیس به‌مرور و به‌ناچار در سال‌های اولیه بعد از جنگ جهانی دوم از این حوزه خارج شد و آمریکا اختیار آن را گام به گام به‌دست گرفت. اما هنوز آماده حضور فیزیکی تمام‌عیار نبود. از این منظر به دنبال انتخاب متحدان منطقه‌ای بود تا این منطقه را برای واشنگتن امن نگه دارند.
یکی از مهم‌ترین مبانی طرح مارشال کمک اقتصادی به متحدان در ازای وفاداری آنها بود تا خواسته‌ها و نیاز‌های آمریکا تأمین شود.

 

علاقه‌مندان برای تهیه این فصلنامه و مطالعه مطالب متنوع آن، که در بالا اشاره شد، یا کتاب‌های این پژوهشکده به سایت فروشگاه کتاب پژوهشکده تاریخ معاصر یا مراکز پخش کتاب‌های این پژوهشکده در تهران و شهرستان‌ها مراجعه فرمایند.