به گزارش روابط عمومی پژوهشکده تاریخ معاصر؛ یکی از مسائل بحث‌برانگیز در دوران استعمار انگلیسی‌ها و روس‌ها در ایران چگونگی برخورد جامعه مدنی و جنبش‌های اجتماعی در کشور در قبال این دو ابرقدرت است. این موضوع به‌ویژه درباره انگلیسی‌ها مطرح است که رویکردشان در تاریخ در قبال سایر ملل پیچیده و ابهام‌آمیز بوده است؛ به‌گونه‌ای که از آن با نام روباه پیر یاد می‌شود.
در ایران، حضور استعمار انگلیس در دوره قاجار و به‌ویژه با اکتشاف نفت در این سرزمین آغاز شد. اکتشاف نفت در ایران و در ادامه حضور انگلستان برای استفاده از این منابع سرآغاز تحولی عظیم شد و با خود مسائل بسیاری را پدید آورد. یکی از این مسائل، مشکلات کارگران بومی شرکت نفت ایران و انگلستان بود. منشأ این مشکلات نوع رویکرد انگلیسی‌ها بود که فقط می‌خواستند منابع ایران را تا جای ممکن غارت کنند و جز منافع خودشان، هیچ موضوع دیگری برایشان اهمیت نداشت. این رویکرد سبب می‌شد کارگران بومی به‌شدت از وضعیت خود ناراضی باشند و همواره درصدد اعتراض برآیند. در این زمینه کارگران پالایشگاه آبادان پیشرو و طلایه‌دار بودند و اولین نشانه‌های اعتراض و اعتصاب در میان آنها دیده شد. این اعتراض‌ها و اعتصاب‌ها به‌تدریج به مناطق دیگر نیز گسترش پیدا کرد تا جایی که زمینه‌ساز جنبش ملی شدن صنعت نفت شد. در نوشتار زیر به اعتصابات کارگری در پالایشگاه آبادان نگاهی گذرا انداخته شده و تحولات رخ‌داده در این زمینه ارزیابی شده است.
پیدایش نفت و تغییر چهره آبادان
با کشف نفت در جنوب ایران توسط انگلیسی‌ها و حضور عوامل این کشور در ایران، چهره برخی مناطق دچار تغییر شد. یکی از این مناطق شهر آبادان بود. با اکتشاف نفت این شهر پر شد از کارمندان انگلیسی و کارگران هندی و برمه‌ای، اما افزون بر آن، بومیان دیگر مناطق ایران هم در جست‌وجوی کار روانه این شهر شدند. این گونه بود که چهره شهر آبادان به‌تدریج تغییر کرد و از شهری سنتی با جمعیت اندک به محلی مدرن با جمعیتی انبوه تبدیل شد، اما تغییرات تنها به این مورد محدود نماند.
حضور نیروهای انگلیسی در آبادان بافت شهری را نیز دچار تغییر کرد. به‌تدریج مناطقی به‌وجود آمدند که کارگران معمولی را از کارفرمایان انگلیسی و خارجی جدا می‌کرد. ایرانی‌ها در مناطقی با کمترین امکانات و در فلاکت کامل زندگی می‌کردند، اما انگلیسی‌ها در بهترین مناطق سکونت داشتند. این در حالی بود که نفت این مناطق متعلق به مردم ایران و افراد بومی ساکن در آبادان بود. این مسئله زمینه و بستر را برای اعتصاب‌های کارگری در این مناطق به‌وجود آورد.[1]
چند تن از کارگران هنگام استخراج نفت
شماره آرشیو: 8186-۴ع
اولین اعتصاب کارگری در ایران
جالب است بدانیم اولین اعتصاب کارگری در عرصه صنعت نفت در تاریخ معاصر ایران در سال 1301ش در پالایشگاه آبادان رخ داد. در این اعتصاب کارگران پالایشگاه نفت آبادان دسته‌جمعی و هماهنگ دست از کار کشیدند و خواهان افزایش صد درصدی حقوق و مزایای خود شدند. کارگران هندی پالایشگاه هم از این حرکت کارگران ایرانی استقبال کردند و به تأسی از نیروهای ایرانی به اعتصاب پیوستند و با این کار خود از این حرکت حمایت کردند. در برابر این اعتصاب، انگلیسی‌ها ساکت ننشستند و با استفاده از نیروی نظامی به مقابله با اعتصاب نیروهای هندی دست زدند و تقریبا دوهزار کارگر هندی را از پالایشگاه آبادان اخراج کردند. انگلیسی‌ها برای اینکه بتوانند غائله را فیصله دهند به حقوق ناچیز نیروهای ایرانی، که روزی 5 پنس بود، 75 درصد اضافه کردند و سطح دستمزد آنان را بالا بردند. به این ترتیب، رهبران سیاسی در لندن توانستند بر این مشکل فائق آیند و اعتصاب نیروهای کارگری در پالایشگاه آبادان را برای بار اول مدیریت کنند، اما کار تنها به این جا ختم نشد.[2]
اعتصاب در سال 1308ش
کارگران پالایشگاه آبادان در سال 1308ش دوباره اعتصاب کردند و خواهان بهبود شرایط کاری و زندگی خود شدند. نکته جالب در مورد اعتصابات سال 1308ش در آبادان این بود که کارگران پالایشگاه این بار به اعتراضی گسترده‌تر و وسیع‌تر دست زدند و به لحاظ تشکیلاتی نیز قوی‌تر عمل کردند. در اوایل سال 1308ش بود که سرجان کدمن، منشی کل شرکت نفت ایران و انگلستان، برای مذاکره در مورد تمدید قرارداد نفت به ایران سفر کرد. اتحادیه کارگران، چون تجدید قرارداد را عملی ظالمانه می‌دانست و معتقد بود این قرارداد منافع مردم محلی و بومی را تأمین نمی‌کند، تصمیم گرفت در برابر آن بایستد. قرار بر این شد در برابر حضور کدمن در ایران اتحادیه اعتصاب به راه بیندازد و این کار در اردیبهشت سال 1308ش انجام شد. بر این اساس، در روز یازدهم این ماه به روایتی چهارده‌هزار نفر و به روایتی دیگر یازده‌هزار نفر اعتصاب کردند. آنچه در این اعتصاب جلب توجه می‌کرد حضور هم‌زمان زنان در کنار مردان بود که در آن مقطع برای جنبش کارگری بسیار اهمیت داشت.[3]
موضوع دیگر خواسته‌های کارگران بود که به‌صراحت در موارد مختلف مشخص شده بود. یکی از این موارد افزایش حقوق کارگران به 45 ریال، مرخصی با حقوق و شش ساعت کار در روز بود که باعث می‌شد کیفیت زندگی کارگران افزایش پیدا کند؛ همچنین آنها خواستار داشتن نمایندگی در اداره کار بودند تا در صورت بیکار شدن بتوانند حقوق خود را از طریق این اداره پیگیری کنند. مورد دیگر که برای کارگران بسیار مهم تلقی می‌شد دریافت خانه‌های شرکتی بود تا کارگران بتوانند در آنجا زندگی کنند و از اجاره منزل بی‌نیاز شوند. این نیروها همچنین خواستار این بودند که پرداختی‌ها و مزایایشان همانند نیروهای خارجی و به‌ویژه هندی باشد و چیزی کمتر از آنها دریافت نکنند. در نهایت، آنها خواستار این بودند که در صورت درگیری و اختلاف میان انگلیسی‌ها و کارگران ایرانی، در دادگاه‌های ایرانی در مورد آن داوری شود.[4]
رؤسای شرکت نفت ایران و انگلستان از قبول خواسته‌های کارگران سرباز زدند و نیروهای گارد پالایشگاه با آنان درگیر شدند. اعتراض کارگران شدت پیدا کرد و به بیرون از پالایشگاه کشیده شد و به‌سرعت به مناطق و شهرهای مجاور همچون آغاجری و مسجد سلیمان گسترش پیدا کرد. مسئولان شرکت نیز که از مدیریت اعتصاب‌ها و اعتراض‌ها ناتوان بودند، خواهان مداخله نیروهای دریایی انگلستان مستقر در شهر بصره عراق شدند. بدين‌ترتيب، ناو جنگي سيكلامن همراه چند قايق توپدار از بصره به سمت آبادان به راه افتاد. هم‌زمان با این وقایع، نيروهايي از ارتش ايران همراه پليس خوزستان به اعتصاب‌كنندگان حمله و بيش از پانصد نفر از جمله سران اعتصاب‌کنندگان را بازداشت كردند. این سرکوب شدید باعث شد اعتراض نیروهای مردمی در این مرحله پایان پیدا کند.[5]
مسئولان شركت نیز براي آنكه در آينده از وقوع حوادث مشابه جلوگيري كنند با بعضي از خواسته‌هاي كارگران موافقت كردند و به نوعی به آن تن دادند؛ برای نمونه، حقوق کارگران را از 15 تا 50 درصد افزایش دادند؛ همچنین برخی از کارگران بیکار در شهر آبادان را به استخدام شرکت درآوردند؛ برای کارگرانی که سابقه بیشتری در شرکت داشتند مسکن تهیه کردند و تا حدودی سطح رفاهی نیروهای ایرانی را بالا بردند.[6]
اعتصاب در سال 1322ش
سومین اعتصاب در پالایشگاه آبادان در سال 1322ش اتفاق افتاد. این دوران هم‌زمان با سال‌های ابتدایی برکناری رضاشاه از قدرت و حکومت محمدرضا پهلوی در ایران بود. در این سال بود که شهید مجتبی نواب‌صفوی با سخنرانی در آبادان و در میان کارگران این پالایشگاه، کارگران را به اعتراض و اعتصاب تشویق کرد. زمینه و بستر این سخنرانی را نیز اهانت یکی از مسئولان انگلیسی به یک کارگر ایرانی به‌وجود آورد. بعد از این سخنرانی بود که احساسات ضد انگلیسی در میان کارگران ایرانی شرکت بالا گرفت. کارگران دسته‌جمعی به طرف دفتر مدیر شرکت رفتند و اعتراضی گسترده به راه انداختند. این اعتراض با مداخله پلیس به خشونت کشیده شد. در نهایت با مداخله این نیروها و سرکوب شدید، اعتراض به صورت موقت پایان یافت.[7]
اعتصاب سال 1325ش و جنبش ملی شدن صنعت نفت
با وجود سرکوب شدید، این اعتصاب‌ها نه تنها پایان نیافت، بلکه در ادامه گسترده‌تر نیز شد؛ به‌ویژه که در این مقطع جنبش ملی شدن صنعت نفت شکل گرفت و پالایشگاه آبادان، که خود خاستگاه حرکات اعتراضی بود، نیز در این وقایع مؤثر بود؛ برای مثال، در سال 1325ش بود که با حمایت حزب توده کارگران پالایشگاه آبادان دوباره به اعتصاب دست زدند و نسبت به تبعیض میان نیروهای ایرانی و خارجی اعتراض کردند. این مسیر ادامه پیدا کرد تا در نهایت شاهد پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و کوتاه شدن دست انگلیسی‌ها از منابع نفتی‌مان بودیم.[8]
راه‌پیمایی انجمن اسلامی کارکنان صنعت نفت در انقلاب اسلامی
شماره آرشیو: 237-141ق
در پایان باید گفت که حضور انگلیسی‌ها در ایران و بهره‌برداری بی‌حد و حصر از منابع نفتی کشورمان با اعتراض مردم روبه‌رو شد. یکی از این اعتراض‌ها مبارزه مردم آبادان در قالب اتحادیه کارگری پالایشگاه آبادان بود؛ حرکتی که از آبادان شروع شد و به شهرهای دیگر کشور نیز گسترش پیدا کرد و در چهارچوب ملی شدن صنعت نفت خود را نشان داد. هرچند ملی شدن صنعت نفت نتوانست دست انگلیسی‌ها را از منابع نفتی‌مان کوتاه کند، اما در ادامه انقلاب اسلامی این هدف را عملی کرد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. تورج اتابکی، «دور از دیار در دیاری نو»، ترجمه شهرام غلامی، فصل‌نامه
مردم‌نامه، ش 1 (1395)، ص 27.
[2]. ویلم فلور،
اتحادیه کارگری و قانون کار در ایران، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس، 1371، ص 136.
[3]. Stephanie Cronin, Popular Politics, The New State and the Birth of Iranian Working Class: The 1929 Abadan Oil Refinery Strike, Springer, 2010, p 201-202.
[6]. اکبر آذربایجانی،
از جنبش یخ تا حکومت کارگری در آبادان، تهران، انتشارات افسر، 1399، صص 20-25.
[7]. محمود خسروشاهی و هادی خسروشاهی،
زندگی و مبارزه نواب صفوی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1394، ص 53.
[8]. سعید تائب،
از اعتصاب کارکنان صنعت نفت تا پیروزی انقلاب اسلامی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، ص 68.
