[1]. خسرو روزبه فرزند ضیاء لشکر بود و در ملایر به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه آمریکایی ملایر و تحصیلات متوسطه را در همدان به پایان رساند. سپس دانشکده افسری را با کسب رتبه نخست در رشته توپخانه تمام کرد. پس از آن در دانشکده فنی در رشته مکانیک به تحصیل پرداخت؛ در سال 1318 به علت درگیری با فرمانده هنگ توپخانه ضد هوایی یک ماه و نیم به اهواز تبعید شد.
پس از شهریور 1320 در دانشکده افسری به تدریس پرداخت. وی از اساتید باسواد دانشکده افسری و مورد توجه رزم‌آرا، رئیس دانشکده، بود و در زمینه‌های ریاضی و فنی و نظامی تألیفاتی دارد. او در 1322 به حزب توده پیوست.
روزبه در بهار 1323 به همراه کامبخش و سرهنگ سیامک سازمان نظامی حزب توده را بنیان گذاشت و عضو هیئت اجرائیه این سازمان شد. در زمان پیشه‌وری به آذربایجان رفت. پس از سقوط دموکرات‌ها در آذربایجان به شوروی گریخت.
با ریاست رزم‌آرا به ستاد ارتش، وی افسران فراری را به خدمت فرا خواند. ظاهرا در همین زمان رزم‌آرا به روزبه وعده‌هایی داد که در اوایل 1326 به ایران بازگشت.
روزبه در 17 فروردین 1326 توسط رکن دوم ستاد ارتش دستگیر شد، اما در 17 اردیبهشت همان سال با کمک حسام لنکرانی، ابوالحسن عباسی و صفیه حاتمی از زندان دژبانی فرار کرد و از طرف دادگاه ارتش غیابا به پانزده ماه زندان و اخراج از ارتش محکوم گردید. او در فروردین 1327 دوباره دستگیر شد و دادستان ارتش برای وی تقاضای اعدام کرد، ولی فشار افکار عمومی و مطبوعات بر رأی دادگاه تأثیر گذاشت؛ بنابراین محکوم به پانزده سال زندان شد و برای مرتبه‌ای دیگر در آذر 1329 همراه سایر رهبران حزب توده از زندان گریخت و در سازمان اطلاعات حزب توده فعالیت کرد.
پس از کودتای 28 مرداد 1332 روزبه در «ستاد جنگی» حزب توده، که به منظور مقابله با کودتا ایجاد شده بود، عضو گردید و در مدت کوتاهی همراه سرهنگ علی‌اکبر چلیپا به میان ایل قشقائی رفت.
پس از دستگیری و خروج آخرین بقایای رهبری حزب توده از کشور، روزبه در ترکیب هیئت اجرائیه موقت حزب به فعالیت ادامه داد. او در 15 تیرماه 1336 در یک درگیری مسلحانه دستگیر و در 21 اردیبهشت 1337 تیرباران شد.
برگرفته از: سیاست و سازمان حزب توده، اسناد ساواک

[2]. تقی ارانی (دکتر) در 1281ش در تبریز به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی را در مدرسه شرف تهران و دارالفنون به پایان رساند؛ پس از آن در سال 1301 با استفاده از بورس دولتی به آلمان رفت. در آنجا با مرتضی علوی، برادر بزرگ علوی، آشنا شد و با وی در انتشار نشریه «ستاره سرخ» همکاری کرد.
پس از اتمام تحصیلات عالیه در رشته فیزیک در سال 1309 به ایران بازگشت و تا سال 1315 در وزارت جنگ مشغول به کار شد.
ارانی در سال 1312 مجله «دنیا» را منتشر کرد و در ضمن آن به تبلیغ مرام کمونیستی پرداخت. وی مقالات تئوریک خود را با اسامی مستعار «احمد قاضی» و «جمشید» منتشر می‌کرد.
در سال 1314 با ممنوع شدن صاحبان مشاغل دولتی از انتشار مجله، نشریه دنیا نیز توقیف شد.
در سال 1316 گروه 53 نفر به اتهام فعالیت‌های کمونیستی دستگیر شدند و دکتر ارانی به ده سال زندان محکوم شد. او در 1318 شمسی به مرگی مشکوک (در 37 سالگی) در زندان درگذشت.
عده‌ای از بازماندگان گروه 53 نفر پس از شهریور 1320 و آزادی از زندان، حزب توده ایران را تشکیل دادند.

[3]. چپ در ایران به روایت اسناد ساواک؛ چریک‌های فدایی خلق، ص 187.

[4]. انقلاب اسلامی به روایت اسناد ساواک؛ استان خراسان رضوی، ج 5، ص 479.

[5]. اطلاعات، 21 اسفند ۱۳۴۶، ص 32.   

[6]. همان‌جا.

[7]. همان، ص 29.