از پیش از ورود اسلام به ایران آموزش و سوادآموزی زنان چندان مرسوم نبود و پس از ورود اسلام به ایران و با وجود تأکیدات تعالیم اسلامی از پیش از ورود اسلام به ایران آموزش و سوادآموزی زنان چندان مرسوم نبود بر لزوم تعلیم و تربیت انسان، بنابه دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و عوامل محدودیت‏زا، آموزش سواد به زنان چندان رایج نبود. تنها محل آموزش و تحصیل

 
از پیش از ورود اسلام به ایران آموزش و سوادآموزی زنان چندان مرسوم نبود و پس از ورود اسلام به ایران و با وجود تأکیدات تعالیم اسلامی از پیش از ورود اسلام به ایران آموزش و سوادآموزی زنان چندان مرسوم نبود بر لزوم تعلیم و تربیت انسان، بنابه دلایل مختلف سیاسی، اجتماعی و عوامل محدودیت‏زا، آموزش سواد به زنان چندان رایج نبود. تنها محل آموزش و تحصیل، مکتب‏خانه‏ها بودند که دختران سهم ناچیزی از آن داشتند. مکتب‏خانه‏ها یا مختلط بودند و یا جدا. بنابر این، بیشتر دختران پس از طی دوره کوتاهی در سطح خواندن متوسط و نوشتن با توانایی (بسیار اندک) مراتب بالاتر را طی نمی‏کردند و خانه‏نشین می‏شدند. 1 تنها دختران برخی خانواده‏های مرفه، آن هم به شرط موافقت پدرانشان (البته پدرانی که خود سطح سواد و آگاهی قابل توجهی داشتند)، می‏توانستند به کمک معلمان سرخانه تا حدودی به تحصیلات خود ادامه دهند. 2
 
مسئله آموزش در زمان قاجاریه با اقدامات امیرکبیر و تأسیس دارالفنون و اعزام محصل به خارج، شکل جدی‏تری به خود گرفت. اگر چه آموزش در این دوران، هنوز مختص پسران بود، ولی عمومی‏تر شد و تا حدودی فضای فکری جامعه را تغییر داد. مدارس، به سبک اروپایی، عامل دیگری در دگرگونی فضای جامعه سنتی ایران بود که نخستین بار از سوی عوامل بیگانه و با هدف تأثیرگذاری فرهنگی ایجاد شد. در دوران سلطنت ناصرالدین‏شاه که اوج رقابت‏های روس و انگلیس در ایران بود، قدرت‏های جدید دیگری نیز برای سلطه‏جویی تلاش می‏کردند. از آن پس، هیئت‏های فرانسوی، امریکایی در زمینه سیاسی، تجاری، فرهنگی و مذهبی در ایران به فعالیت پرداختند. در زمینه فرهنگی و مذهبی، هیئت‏های مذهبی اروپایی به شکل فعالی حضور داشتند. نخستین اقدام این هیئت‏ها تأسیس مدارس جدید بود و چون بودجه کافی نیز در اختیار داشتند، از طریق توزیع هدایایی همچون لباس و خوراک به طبقات فقیر و یا اعطای کمک هزینه تحصیلی، به جلب قلوب مردم پرداختند و در میان آنان نفوذ کردند. لازم به ذکر است که بیشتر این اقدامات در میان اقلیت‏های مذهبی صورت می‏گرفت. و دختران مسلمان در این مدارس راهی نداشتند. مهم‏ترین عامل این عدم حضور، ایجاد محدودیت از سوی خانواده‏ها برای آموزش دختران بود. از سوی دیگر، حجاب دختران مسلمان سبب می‏شد که در این مدارس پذیرفته نشوند. 3 این مشکل استعمار برای اولین بار با وساطت بنجامین ــ وزیرمختار آمریکا ــ و موافقت ناصرالدین شاه با حضور دختران مسلمان در مدارس رفع شد و اولین گروه دختران مسلمان وارد مدرسه فرانکوپرسان تهران شدند.   مدرسه سن ژوزف از دیگر مدارسی بود که به دست فرانسویان تأسیس شد و اطفال خارجی در آن به تحصیل پرداختند. در سال 1332ه. ش، به منظور ایجاد هماهنگی با مقررات وزارت فرهنگ، بخش فارسی زبان این مدرسه گشوده شد و با نام دبستان ژاندارک شروع به کار کرد. 4 مدرسه خواهران سن ونسان دوپل مدرسه دیگری بود که در آن، خیاطی، خانه‏داری، اطوکشی، زبان فرانسه، تاریخ، جغرافیا و... تدریس می‏شد. 5 بر طبق اطلاعات آماری، از سال 1305، 45 مدرسه خارجی در ایران وجود داشته و 2619 محصل دختر در آن تحصیل می‏کرده‏اند. بررسی پراکندگی این مدارس، نشانه بارزی بر وجود شرایط مطلوب‏تر برای تأسیس این‏گونه مدارس در برخی نقاط خاص است. مثلاً از 69 مدرسه در سال 1309، 37 مدرسه در آذربایجان، 13 مدرسه در تهران، یک مدرسه در خراسان و ... دیده می‏شد. 6 با تأسیس این مدارس و با توجه به مدیریت آن که اغلب به عهده خارجیان بود، دختران ایرانی (به تعداد محدودی) زیر نفوذ مستقیم فرهنگ غربی قرار می‏گرفتند.   گروه دیگر مؤسسان مدارس جدید، تحصیلکرده‏های ایرانی، به ویژه زنان رجال سیاسی و طبقات مرفه بودند. آنها در مراحل اولیه کار، در برخی مناطق با مخالفت‏های عمومی مواجه می‏شدند. این مخالفت‏ها گاهی با برخوردهای خشونت‏آمیز، همچون ویران کردن مدارس نیز همراه بود. 7 این دخالت‏ها صرف‏نظر از سرسختی‏های متعصبانه برخی از افراد، به این دلیل بود که خانواده‏ها به وضوح می‏دیدند که دختران می‏بایست از پوشش حجاب خود خارج شوند تا بتوانند در این مدارس حضور یابند. در این میان، مدارسی که دختران را با حجاب می‏پذیرفتند، کم بودند. و البته پس از مدتی تحصیل در این مدارس، دختران خود به تغییر لباس متمایل می‏شدند و این، اولین گام در تربیت قشر جدید زنان بود. با وجود مخالفت‏های عمومی، مدیران مدارس از راه‏های مختلف به فعالیت خود ادامه دادند و با استفاده از تجهیزات و امکانات خود به تربیت دختران به سبک غربی پرداختند. مؤسسان مدارس در گام بعدی، مدیران و مدرسان زن را به حضور بدون حجاب در محل کار تشویق می‏کردند. گروه دوم زنان تحصیلکرده از همین مدارس که به شیوه اروپایی اداره می‏شد، فارغ‏التحصیل شدند که آنها نیز از تأثیر و تأثرات فرهنگ غربی بی‏نصیب نبودند.   به دنبال انقلاب مشروطیت و حضور زنان در صحنه‏های مبارزه علیه استبداد، فعالیت ایشان در جامعه بیشتر شد به طوری که در دوره سوم مجلس انقلاب، تقاضایی برای نمایندگان نوشتند و آموزش عمومی را از نمایندگان مجلس خواستند. در پی پاسخ مثبت نمایندگان به این تقاضا طرح آموزش عمومی در متمم قانون اساسی با نظارت دولت به تصویب رسید و این نهاد جنبه قانونی یافت. با گسترش مدارس دخترانه و تأسیس مدارس دولتی، تحصیل اجباری اعلام شد. دامنه فعالیت و تعداد مدارس دخترانه گسترش یافت و نهاد رسمی آموزش شکل گرفت. اساس تعلیم و تربیت در مدارس دولتی، با اقتباس از شیوه‏های غربی بود و قشر جدیدی از زنان روشنفکر و تجددطلب را به جامعه وارد ساخت که از صاحبان اندیشه و قلم شدند و به فعالیت‏های فرهنگی پرداختند. البته در این میان، زنانی هم فارغ از اندیشه غربی، خواهان برقراری شرایط بهتری بودند. یکی از این زنان بی‏بی خانم ــ همسر موسی‏خان میرپنج ــ بود که رساله معایب‏الرجال را در سال 1313ه . ش نگاشت. این رساله درحقیقت، جوابیه‏ای بود به رساله‏ای دیگر با عنوان تأدیب‏النسوان یا تأدیب زنان که آداب زندگی خصوصی و اجتماعی را با فرهنگ غیرقابل انعطاف مردسالارانه زمان، تطبیق داده بود و رساله معایب‏الرجال، فرهنگ و زندگی جدید را بر پایه حقوق مدنی به زنان می‏آموخت. 8   نهاد آموزش، اگرچه آگاهی و معرفت زنان را نسبت به مسائل مختلف ارتقا داد، ولی از آنجا که اهداف از پیش تعیین‏شده استعماری را در خود نهفته داشت، تأثیرات فرهنگی عمیقی از اندیشه غرب بر محصلان خود بر جای گذاشت. پس از روی کار آمدن رضاخان، این جریان به شکل عمیق در سطوح آموزشی نفوذ کرد. به ویژه، زمانی که دانشگاه با بهره‏گیری مستقیم از الگوهای غرب تأسیس شد و دختران به آن راه یافتند و یا در سطوح بالاتر همگام با مردان، عازم کشورهای اروپایی شدند، کاملاً شیوه زندگی و تفکر غربی را پذیرفتند و بعدها به پیاده‏سازی و تبلیغ این اندیشه پرداختند. افرادی چون صفیه فیروز، مهرانگیز دولتشاهی، شمس‏الملوک جواهرکلام، عصمت‌الملوک دولتداد، قدسیه حجازی، بدرالملوک بامداد، نورالهدی منگنه و بسیاری دیگر که در کتاب‏های تبلیغاتی این دوره به عنوان پیشگامان آزادی و روشنفکری از آنان یاد شده است. 9   علاوه بر آموزش مستقیم در مدارس، بسیاری از زنان و مردان با اندیشه‏های مذکور در قالب نویسندگان و محققین با حمایت حکومت پهلوی به القای تفکرات خود در کتب و آثار متعددی پرداختند. 10 از جمله کتاب آداب معاشرت برای بانوان نوشته صدیقه دولت‏آبادی که در سال 1317 منتشر شد و مطالب آن در راستای ارائه الگوهای زندگی و آداب اجتماعی به شیوه غربی برای زنان بود.   دستور زیبایی یا رموز آرایش بانوان نوشته عبدالحسین کافی منتشر شده در سال 1316، کتاب دیگری است که محتوای آن با توجه به عنوان کتاب، کاملاً روشن و مشخص است. علاوه بر این، از کتاب‏ها و مقالات در مجلات کثیرالانتشار با عنوان‏های زن امروزی، زن مترقی، زن متجدد و... زندگی به شیوه غربی را آموزش می‏دادند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1]. عبدالله مستوفی. شرح زندگانی من یا تاریخ اجتماعی، اداری دورة قاجاریه. تهران، زوار، 1343. ج 1. ص 711. 2. تاج‏السلطنه. خاطرات تاج‏السلطنه. به کوشش منصوره اتحادیه نظام مافی. تهران، نشر تاریخ ایران، 1371. ص 90. 3. غلامرضا انصاف‏پور. قدرت و مقام زن در ادوار مختلف تاریخ. تهران، شرکت مطبوعاتی عطایی، 1353. ص 425. 4. فخری قویمی. کارنامة زنان مشهور ایران در علم، ادب، سیاست، مذهب، هنر، تعلیم و تربیت، از قبل از اسلام تا عصر حاضر. تهران، وزارت آموزش و پرورش، 1352. ص 128. 5. دیولافوا. سفرنامة دیولافوا. ترجمة همایون فره‏وشی. تهران، خیام، 1332. ص 119. 6. مجله فرهنگ و زندگی. سال 1354، ش 20-19، ص 30. 7. فخری قویمی. همان کتاب. صص 2-131. 8. هما ناطق، فریدون آدمیت. افکار اجتماعی، سیاسی در آثار منتشر شده در دوران قاجاریه. تهران، انتشارات آگاه، 1356، ص 37. 9. بدرالملوک بامداد. زن ایرانی در انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. تهران، ابن سینا، 1347. صص 80ـ77 و 83-75. 10. همان. صص 100-98.