تاریخ معاصر - علّت گسترش کمیته آهن در اصفهان

یکی از جوانب برجسته کتاب «حیات یحیی»، توجه مولف آن نسبت به مسائل اجتماعی ـ فرهنگی ایران در برهه زمانی (1290-1344ق؛ 1251-1305ش) بود، چنان که در هنگام روایت وقایع تاریخی، با رویکردی موشکافانه، بر روی برخی معضلات جامعه نیز تمرکز می نماید. یکی از موضوعاتی که حاج میرزا یحیی دولت‌آبادی در کتاب اش به آن اشاره نمود، ایجاد کمیته آهن در شهر اصفهان به وسیله عناصر انگلیسی (مورخ 1298ش) بود، که در مدت زمانی کوتاه به رشد چشمگیری نایل گردید، اگرچه در نهایت، به عللی، به انحلال گرایید. در این مقاله مختصر، سعی شده تا با تکیه بر بُعد فرهنگی ـ اجتماعی جامعه ایران (نمونه موردی اصفهان)، منشا گسترش کمیته آهن در اصفهان (البته بر اساس کتاب حیات یحیی) مورد اشاره قرار بگیرد.
دیگر تازه از هر تازه ترِ اصفهان تاسیس کمیته آهن است در این شهر و سرعت توسعه حیرت‌انگیز آن. در اینوقت که انگلیسیان خود را حاکم حقیقی ایران میدانند و انتظار دارند این مقام را در یک لفافه نازک قانونی رسمیت داده برای خود نگاه دارند میخواهند طرفداران خود را تحت انتظام خوبی درآورده باینوسیله یک قوّه ملّی هم به حمایت سیاست خود در ایران در دست داشته باشند. 1

دولت‌آبادی بعد از یادآوری این ترفند انگلستان در راستای تداوم نفوذ خود در ایران، به یک معضل جامعه ایران در آن برهه زمانی هم اشاره می کند، مسئله ای که انگلیسیها نیز با شناخت خصایص و ممیزه‌های جامعه ایرانی، توانستند از آن نقطه ضعف، در راستای منافع کشور خود، سوء استفاده نمایند:
چون جوانهای ما طالب شغل دولتی هستد از هر راه که بتوانند بمقصود خود برسند آن راه را میپیمایند بی آنکه مشروع و نامشروع آنرا بخواهند از هم جدا کنند در اینصورت عضویت کمیته ای که آنها را به مقصود خود برساند یکی از بهترین وسیله ها خواهد بود خصوصا کمیته ای که با یک اشاره رئیس یا مدیر آن هر مشکل در برابر هر کار در دوائر دولتی برطرف شده وصول به مطلوب حتمی بوده باشد و از طرف دیگر اشخاصی که تحت ستمکاری سران و سروران شهری واقع شده هیچ دادرسی برای آنها نیست چه پناهگاه بهتر از عضویت کمیته آهن خواهند داشت تا از شر ستمکاران آسوده بوده باشند در این حال جای حیرت نخواهد بود اگر این طفل یک شبه ره صد ساله برود و در ظرف مدت بسیار کم بیش از دو هزار نفر از مردم اصفهان پیروجوان از هر طبقه عضو کمیته آهن شده باشند. 2

حسین خان معتمد گیلانی که به ظاهر، مدیریت کمیته آهن در اصفهان را برعهده داشت، در واقع، مجری اوامر کلنل هیگ (کنسول انگلیس در اصفهان) بود. تکاپوی روسای کمیته به منظور جذب اعضا، چشمگیر بود، چنانکه از هر راهی برای ترغیب و تحریص مردم در راستای پیوستن به این گروه استفاده می کردند. 3 اگرچه در پشت پرده این فعالیتها، کنسولخانه انگلستان در اصفهان بود، با اینحال، تلاش داشتند تا مستقیما وارد این ماجرا نشوند، چرا که دخالت مستقیم در کار کمیته آهن، سبب تحریکِ دیگر اجنبیهای حاضر در اصفهان می گردید. شاید آنها حتی نیازی به این کار نداشتند، زیرا به آن اندازه در بدنه نهادهای حکومتی در اصفهان و عناصر ایرانی حاضر در آن رخنه کرده بودند، که نیازی برای مداخله و حضور مستقیم نمی دیدند: «در آنصورت کافی خواهد بود که بحکومت و دوائر دولتی سِرّا بسپارد با مدیر کمیته مساعدت لازم است». 4 پس از چند ماه فعالیت، در حالی که انگلیسیها درصدد بودند تا دومین شعبه کمیته را در پایتخت ایران برقرار نمایند، فعالیت کمیته آهن در اصفهان، رو به افول گذاشت، زیرا کلنل هیگ به لندن احضار گردید. سپس تعدادی از افرادی که بدون آگاهی کامل وارد کمیته شده بودند، پس از پی بردن به ماهیت آن، از عضویت در این گروه انصراف دادند و در نهایت، میرزاحسین خان معتمد گیلانی هم اصفهان را ترک نمود. 5

پی نوشت:

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. یحیی دولت آبادی، حیات یحیی، جلد چهارم، تهران: انتشارات فردوسی، 1361ش، ص114.
2. همانجا.
3. همان، ص115.
4. همانجا.
5. همان، ص167.