کل درآمد نفتی ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی حدود 140 میلیارد دلار بوده است که بخش عظیمی از آن متعلق به شرکتهای فعال خارجی در این عرصه و به ویژه شرکت نفت ایران و انگلیس بوده است.

با کشف نفت در خاورمیانه، این منطقه برای دول استعمارگر اهمیت دو چندانی یافت. قدرتهای جهانی در آن مقطع همچون روسیه و انگلستان درصدد برآمدند تا از این ذخایر عظیم طلای سیاه حداکثر استفاده را ببرند. فقدان اقتدار سیاسی و نظامی کشورهای این منطقه نیز مزید بر علت می‌شد و کمک می‌کرد تا این قدرتهای بزرگ اهداف خود را به خوبی جامه عمل بپوشانند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود. کشوری که به دلیل ضعف و بی‌کفایتی حکام وقتش با مشکلات عدیده سیاسی، اقتصادی و نظامی روبرو بود و همین امر سب می‌شد حکام و رهبران آن به دنبال دستیابی به منابع مالی باشند.
 
منابعی که به جای صرف در امور زیربنایی و زیرساختی همچون تقویت نیروهای نظامی و توسعه کشور صرف جاه‌طلبیها و خوشگذرانیهای دربار قاجار و دربار پهلوی شود. در حقیقت با کشف و پیدایش نفت در ایران این منابع به صورت گسترده در اختیار قدرتهای استثمارگری همچون انگلستان قرار گرفت که اقتصاد صنعتی‌اش سخت محتاج ذخایر فسیلی همچون نفت بود. بدین ترتیب کشف و پیدایش نفت توانست زمینه ساز دخالت هر چه بیشتر و گسترده‌تر قدرتهای استعماری در ایران را فراهم آورد. در این میان درآمدهای حاصل از سرمایه گذاری این کشورها نیز محل بحث بود. به نحوی که در نهایت به جنبش ملی شدن نفت در ایران انجامید. بدین ترتیب پژوهش زیر بر آن است تا فراز و فرود درآمدهای شرکت نفت ایران و انگلستان را که مدت مدیدی در ایران حضور داشت مورد بررسی قرار دهد.
 
نفت ایران: از قرارداد دارسی تا قرارداد 1933:
شروع تاریخ اکتشاف نفت ایران با نام انگلیس همراه است. در سال 1901 امتیاز بهره برداری از این منبع حیاتی برای شصت سال به ویلیام ناکس دارسی، تبعه انگلیسی داده شد و در سال 1908 در منطقه مسجد سلیمان نفت ایران در پنجاه متری عمق زمین مورد بهره برداری قرار گرفت. ناامیدی دارسی از کشف نفت گاه تا لغو قرارداد او با شاه قاجاری پیش رفت. ظرفیت تکنولوژیهایی که دارسی برای کشف و استخراج نفت در مسجد سلیمان آورده بود، توان تولید روزی 50 بشکه نفت را داشت.1 بر اساس این قرارداد حق‌الامتیاز کمی به دولت ایران داده می‌شد. در واقع 16 درصد از سود سالانه قرارداد از آن ایران و مابقی سود از آن دارسی بود. با همه این احوال باز هم میزان درآمد حاصله برای دارسی به قدری کم بود که هزینه‌های قرارداد زیادتر از درآمد او شد. در نتیجه دارسی قصد واگذاری امتیاز به شخصی فرانسوی را داشت. اما با کارشکنی انگلیس، مجبور شد در یک فرآیندی امتیاز شخصی را با کمک این کشور و شرکت برمه در قالب شرکت نفت ایران و انگلیس درآورد.2
 
قیمت نفت به ویژه در ایران در هر زمانی متاثر از عواملی هم در داخل ایران و هم در خارج از ایران بود. در سالهای اولیه تشکیل شرکت نفت ایران و انگلیس، از سال 1908 متوسط درآمد این شرکت از فروش نفت ایران، 1.33 میلیون لیره استرلینگ بوده است. گرایش به استفاده از نفت به عنوان سوخت ناوگان جنگی انگلیس، این درآمد را تا سال 1918 بالا نگه داشت و تقریبا رشدی 2.5 درصدی را تجربه کرد. در حالی که در ایران تاسیسات نفتی چندان بزرگی وجود نداشت.
 
در واقع در تاریخ ایران رویدادهایی که میزان درآمد شرکت نفت را با کاهش مواجه کرده باشد، انگشت شمار و اما تاثیرگذارند و در این زمینه عنصر وضعیت سیاسی بیشترین تاثیر را گذاشته است. از سال 1912 تا سال 1933 که قرارداد دارسی - به علت ناچیز بودن دریافتیهای ایران از نفت- مورد اعتراض قرار گرفت و در آخر در آن تجدید نظر شد، درآمدهای شرکت نفت با سیر صعودی متعادلی به 1.81 میلیون لیره در سال رسید. مجموع درآمدهای شرکت نفت تا قرارداد 1933، 21.72 میلیون لیره استرلینگ بود.3 با افزایش بهای نفت دولت ایران خواهان تجدیدنظر در قرارداد و افزایش سهم خود شد.
 
در آمدشرکت نفت ایران و انگلیس از قرارداد 1933 تا ملی شدن نفت:
قرارداد سال 1920 نتوانسته بود اختلافات دولت ایران با شرکت نفت را حل کند. تا این که در سال 1933 قراردادی شصت ساله مورد توافق طرفین واقع شد. تا سال 1950 برابر با سال 1329 شمسی که نفت ایران ملی شد، درآمد شرکت نفت ایران و انگلیس به چندین برابر شد. در سال اول قرارداد، درآمد شرکت 1.81 میلیون بود و در سالی که نفت ملی شد، این درآمد به 8.30 میلیون لیره رسید. مجموع درآمدهای شرکت در این چند سال به 106.19 میلیون لیره استرلینگ رسید.4
 
در سالهای تب و تاب ملی شدن صنعت نفت ایران در دوران نخست وزیری محمد مصدق، درآمدهای شرکت نفت نیز قابل توجه بود. به گونه‌ای که در سال 1328 به 16.03 میلیون لیره رسید. با تصویب قانون ملی شدن نفت در سال 1329 و خلع ید از شرکت، میزان درآمد شرکت به نصف، یعنی 8.30 میلیون لیره رسید.
 
در سالهای جنگ جهانی دوم به سبب مصرف نفت در زمینه جنگ، درآمد شرکت، سه برابر درآمد سال اول قرارداد، معادل 6 میلیون لیره بود. در سالهای تب و تاب ملی شدن صنعت نفت ایران در دوران نخست وزیر محمد مصدق، درآمدهای شرکت نفت نیز قابل توجه بود. به گونه ای که در سال 1328 به 16.03 میلیون لیره رسید. با تصویب قانون ملی شدن نفت در سال 1329 و خلع ید از شرکت، میزان درآمد شرکت به نصف، یعنی 8.30 میلیون لیره رسید. در حالی که در سه سال قبل از ملی شدن این صنعت، درآمد شرکت نفت بالای ده میلیون لیره بود.5 این در حالی بود کف قرارداد گس-گلشائیان در سال 1328 و نیز پیشنهادات مطرح شده از سوی آمریکا و برخی نهادهای بین‌المللی نتوانست روند ملی شدن این صنعت را به انحراف بکشاند.
 
درآمد شرکت نفت پس از کودتای 28 مرداد 1332
پس از کودتای 28 مرداد، امتیاز نفت ایران در سال 1333 بین کنسرسیومی متشکل از هشت شرکت خارجی از کشورهای مختلف به مدت 25 سال تقسیم شد. این قرارداد بر اساس اصل پنجاه- پنجاه طرح شد که در آن سهم شرکت نفت بریتیش پترولیوم یا همان شرکت نفت ایران و انگلیس سابق 40 درصد بود که با سهم شرکتهای آمریکایی برابر بود. در حالی که سهم شرکت شل 14 درصد و سهم شرکت فرانسوی 6 درصد بود. علاوه بر درآمد حاصل از فروش نفت، دولت ایران 143 میلیون لیره خسارت نیز به شرکت نفت سابق پرداخت کرد.6
 
شرکتهای عضو کنسرسیوم نیز باید 120 میلیون پوند به انگلیس بپردازند که به نوعی خسارت تلقی می‌شد. دولت ایران می‌بایست به مدت بیست سال، 110 میلیون تن نفت رایگان برای این شرکت بفروشد که معادل 530 میلیون پوند بود. این میزان درآمد چندین برابر درآمدی است که شرکت از آغاز فعالیت در ایران تا امضای کنسرسیوم به دست آورده بود. با این حال این قرارداد نیز در سال 1352 برچیده شد و دولت ایران برای نخستین بار می‌توانست به صورت دلخواه نفت خود را به هر شرکتی که صلاح بداند بفروشد.7 کل درآمد نفتی ایران قبل از پیروزی انقلاب اسلامی حدود 140 میلیارد دلار بوده است که بخش عظیمی از آن متعلق به شرکتهای فعال خارجی در این عرصه و به ویژه شرکت نفت ایران و انگلیس بوده است.
 
فرجام سخن
فراز و فرود درآمدهای نفتی شرکت نفت ایران و انگلیس بیانگر نقش و جایگاه دولتی استعمارگر در تاریخ صنعت یک کشور است. تا زمانی که دارسی طرف این قرارداد بود، میزان درآمدهای حاصله ناچیز بود. با روی کارآمدن شرکت، درآمد نفت نیز افزایش یافت. این میزان از درآمد که سیری به نسبت کم نوسان طی کرده بود متاثر از عوامل مختلف سیاسی به ویژه در جامعه ایران بود.
 
 اگر در مراحل اولیه این قرارداد رشد استفاده از نفت در ناوگان جنگی قدرتهای استعماری محرک تولید و افزایش درآمد شرکت شد و بعدها نیز جنگ جهانی اول و دوم نیز موثر واقع شدند، در داخل ایران هم تحولاتی رخ داد که این میزان درآمد را متاثر کرد. جریان ملی شدن صنعت نفت ایران اگر چه در کاهش میزان درآمد این شرکت نقش برجسته‌ای داشت، اما راه را برای سرشکن کردن این درآمد بین هشت شرکت خارجی پس از کودتا بر ضد مصدق فراهم کرد. با این حال خود این جنبش واکنشی در برابر درآمدهای هنگفت این شرکت از نفت ایران بود، در حالی که وضعیت معیشتی و اقتصادی مردم ایران روز به روز بدتر می‌شد.

دکتر منوچهر اقبال مدیرعامل شرکت نفت و عبدالله ریاضی رئیس مجلس شورای ملی در بازدید از تاسیسات نفتی آبادان
شماره آرشیو: 1384-924ر

پی نوشت:
 
 
1. احمد راسخی لنگرودی، موج نفت: تاریخ نفت ایران از امتیاز تا قرارداد، تهران، اطلاعات، 1388، ص 65.
2. محمد علی همایون کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران: استبداد و شبه مدرنیسم، تهران، پاپیروس، 1366، ص 74.
3. ایرج ذوقی، مسائل سیاسی-اقتصادی نفت ایران، تهران، پاژنگ، 1372، ص 152.
4. مصطفی فاتح، پنجاه سال نفت ایران، تهران، شرکت سهامی چهر، 1357، ص 328.
5. آمار درآمدهای شرکت نفت انگلیس و ایران، روزنامه دنیای اقتصاد، قابل بازیابی در:
http://donya-e-eqtesad.com/news/639700
6. علیرضا ازغندی، روابط خارجی ایران 1357-1320، تهران، قومس، 1383، ص 255.
7. محمد علی همایون کاتوزیان، اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، تهران، مرکز، 1378، ص 369.