هدایت باید به صورت ترکیبی و جامع بررسی شود. کسانی که با یک زاویه خاص به او نگاه کردند دچار آفت تک ‏بینی شدند و در قضاوتهای خود سرانجام به تحلیلهای نابجا و ناروا رسیدند. هدایت موجود پیچیده و دارای جنبه ‏های متفاوت و البته همسوست. در جریان شناسایی و معرفی اولین جنبه‏ ها باید به صورت ترکیبی و در یک راستا مورد...

 
اگرچه در عرصه نقد ادبی، مقالات متعددی درباره هدایت نوشته شده و یا برخی در پی تجلیل از شخصیت فکری او برآمده ‏اند؛ برخلاف آن، جمعی نیز او را آماج حملات خود قرار داده ‏اند. اما با آنکه در مورد او و آثارش مطالب زیادی نوشته و یا گفته‏ اند کمتر به هدایت سیاسی پرداخته ‏اند. او قبل از هر چیز نویسنده ‏ای است با سبک خاص خویش که توانسته است در تاریخ ادبیات معاصر ایران جای باز نماید و بخشی از صفحات تاریخ نقد ادبی را به خود اختصاص دهد. اکنون ببینیم تعامل او با مناسبات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی روزگارش چیست؟ آیا آثارش می ‏توانسته در خلأ و به دور از شروشور زمانه بر صفحات کاغذ نقش بندد؟ عقب ‏ماندگی فکری، فرهنگی دوره نامبرده، تنشهای سیاسی، تحقق شبه مدرنیسم آن روزگار، ایدئولوژی ‏سازی برای دستگاه حاکمه، فضای استبدادی، استعمار خارجی، در مجموع اوضاع داخلی و بین ‏المللی، حضور ایدئولوژی دست چپی و ... چه تأثیری بر او داشته است؟ و او چه تصرفاتی در عرصه ‏های مختلف به وجود آورده است؟ صرف نظر از اهمیت پرداختن به زوایای فوق، تأثیرگذاری و یا تأثیرپذیری او از نکته ظریف و مهم عصر وی یعنی «ناسیونالیسم رمانتیک» که با نام دیگرانی همچون تقی‏زاده و یا ... رقم می‏ خورد، خود مبحث قابل توجهی است. چرا که وی درگیر چنین دغدغه ‏ای است و بسیاری از آثارش ریشه در همین موضوع دارد. هدایت از نخبگان نسل دوم ناسیونالیست ایران است که فعالیتهای فرهنگی خود را به موازات گروه‏های ناسیونالیست رسمی و دولتی تا سال‏های پایانی عمر خود ادامه داد.
  
هدایت باید به صورت ترکیبی و جامع بررسی شود. کسانی که با یک زاویه خاص به او نگاه کردند دچار آفت تک ‏بینی شدند و در قضاوتهای خود سرانجام به تحلیلهای نابجا و ناروا رسیدند. هدایت موجود پیچیده و دارای جنبه ‏های متفاوت و البته همسوست. در جریان شناسایی و معرفی اولین جنبه ‏ها باید به صورت ترکیبی و در یک راستا مورد توجه قرار گیرد. اگر او یک انسان دم غنیمتی است، نیهیلیست و نیست انگار است و روحیه تجددمآب دارد، اگر بیدین و ملحد است و اگر دچار شکاکیت و از سویی بدبینی است و... هدایت با چنین خصائصی هدایت شده است، که این همه را باید از خلال نوشته‏ های ادبی، اعم از نمایشنامه ‏ها، رمانها، سفرنامه‏ ها و نامه‏ هایش به دوستان و آشنایان بررسی کرد. ملی ‏گرایی او نیز جنبه ‏ای دیگر از مختصات او را تشکیل می ‏دهد. بنابراین، مطالعه این جنبه در آثار هدایت نباید ما را از ابعاد دیگر شخصیت او غافل کند.
 
با این وصف، بعد ملی ‏گرایانه او منفک از بیدینی او نیست و بلکه روی دیگر سکه دین ‏زدایانه و روحانیت ‏ستیزانه اوست. در جریان ورود به آراء ملی ‏گرایانه وی اجمالاً باید از روح الحاد حاکم بر بیشتر آثار او پرده برداشت.
 
در دوره فعالیت فرهنگی هدایت، یعنی دوره حاکمیت پهلوی اول سه مقوله ایران، دین اسلام و غرب از مسائل مهم و بنیادین مورد بحث جامعه روشنفکری ماست که خود را در سه مقوله نیاکان ‏پرستی افراطی، دین ‏ستیزی و فرنگی ‏مآبی نشان می ‏دهد. هدایت نیز ملهم از همین فضا و تأثیرات آن است. از این رو، در جریان بررسی زوایای مختلف فکری او، و از جمله ترویج ناسیونالیسم گذشته‏ گرا بررسی تعامل هر سه مقوله با او لازم است. ناسیونالیسم در ابتدای قرن بیستم خود را در هر دو زمینه سیاست و فرهنگ آشکار ساخت. نظم و نثر این دوره بی ‏تأثیر از الهامات ناسیونالیستی نیست. آنگاه که این ناسیونالیسم در پیوند با مدرنیسم و دین ‏زدایی عصر قرار می ‏گیرد شاکله ادبیات فارسی این دوره را پی می ‏ریزند. این سمتگیری در آثار هدایت نیز تجلی بسیار دارد. آثار هدایت در زمینه ناسیونالیسم رمانتیک بر دو قسم ‏اند: برخی به وضوح و به صورت مستقیم به موضوع مورد نظر اشاره دارد، از جمله در پروین دختر ساسان؛ و بعضی دیگر با زبان اشاره و غیرآشکار در پناه یک رمان یا نمایشنامه ‏ای از این چشم ‏انداز او حکایت دارد.
 
هدایت تحصیلکرده غرب است و بسان سایر روشنفکران یکصد و پنجاه ساله اخیر ماده مورد بحث او انسان و تاریخ ایران است که با پوششی از صورت غربی تفسیر می ‏شود. هدایت نیز سخت گرفتار مدرنیسم غرب است. وی بارها و بارها، چه به وضوح و چه در پرده، این شیفتگی را به تصویر می ‏کشد. هدایت در مقدمه ‏ای که بر کتاب بازرس گوگول نوشته چنین می‏ آورد: «همانطور که امروز ناگریزیم از لحاظ علمی و هنری و فنی از دنیای متمدن استفاده کنیم، از لحاظ ادبی و فکری نیز راه دیگری در دسترس ما نخواهد بود و برای این منظور نیازمند به ترجمه دقیق و صحیح آثار ادبی دنیا هستیم.» 1 تأثیر غرب بر روشنفکران این دوره به گونه ‏ای بود که حتی در ساحت نوشتار به موضوعات کپی شده از فرنگ و با همان سبک می ‏پرداختند و نمایشنامه ‏هایی را روی صحنه تئاتر می ‏آوردند که با اوضاع و احوال ایران همسان باشد. «...مثلاً اولین نمایشنامه نوشین که گل کرد توپاز نوشته مارسل پانیول بود. این نمایشنامه در سال 1928م در پاریس روی صحنه آمده بود. نوشین با جور کردن حوادث این نمایشنامه با اوضاع ایران و تغییر نامها به فارسی توانست موضوعی را به روی صحنه بیاورد که مورد توجه ایرانیان بود.» 2
 
مواضع هدایت، نوشته ‏هایش، منش او و حتی انتخاب دوستان متجدد و همنشینی با گروه ربعه حکایت از شیفتگی وی به غرب است. عده‏ ای حضور فراوان او در کافه ‏ها و میخانه ‏ها را تمایل زندگی به سبک اروپایی می ‏دانند که البته این با روحیه خراباتی، بی غمی و فرار از غم در او نیز سازگار است.
 
هدایت به لحاظ روحی دچار یأس و ناامیدی است. برخی دلمردگی و پژمردگی روحی او را در یأس فلسفی وی جست وجو می‏ کنند. خودکشی او را نیز ناشی از این امر می ‏دانند؛ چرا که تحقق نیافتن آرزوها و آمال و آرمانهای اجتماعی و انسانی او در سالهای پایانی دهه 20ش به رسیدن وی به بن‏بست کامل منجر می ‏شود. سرخوردگی روحی او علاوه بر وضعیت ذاتی و تأثیرپذیری از محیط خاص خانواده و شکل خاص جامعه‏ پذیری او در محیط خانواده می ‏تواند ناشی از اوضاع داخلی ایران از قبیل حاکمیت مفاسد اجتماعی، فقر و جهل، استبداد شاهی و اوضاع بین ‏الملل از قبیل بروز دو جنگ ویرانگر اول و دوم جهانی، رکود اقتصادی اروپا و سرخوردگی غرب از مدرنیسم باشد. «سرچشمه بیشتر داستانهای هدایت مشاهدات و تجربه‏ های شخصی او بود که بر مبنای افکار و آرزوهای سرخورده، آرزوهایی که به یأس منتهی شده بود، تفهیم کرده و آنها را حقیقت محض تلقی کرده است.» 3
 
برخی از زاویه دید فرویدیستی به تحلیل شخصیت او پرداخته ‏اند. از این رو، محرومیت جنسی وی را در برداشتها و نتیجه‏ گیریهایش بی‏ تأثیر نمی ‏دانند. او از همان ابتدای زندگی با چنین روحیه مغموم و مأیوس همزیستی داشت، کمااینکه مقاله کوتاه «درباره مرگ» را در 1305ش، همان سالهای ابتدایی ورود به بلژیک، در گاهنامه ایرانشهر انتشار داد. قبل از آن هم با انتشار انسان و حیوان و فوائد گیاهخواری بدبینی از هستی و به ویژه از انسانها را ترسیم نمود.
 
آشنایی با فلسفه بودا و شاخه‏ های مختلف نیهیلیستی اروپا در دوران اقامتش در فرانسه وضع نابهنجار روحی‏اتش را تشدید کرد. او پس از مطالعه گروه محکومین و آثاری از این دست در اواسط دهه 20ش با فرانتس کافکا آشنا شد و در پی آن پیام کافکا را نوشت، متنی که به وصیتنامه هدایت مشهور گشت. این متن را به عنوان مقدمه ‏ای بر گروه محکومین نوشت. هدایت همچنین آثار دیگری از این نویسنده پوچگرا را که همعصر او بود، یعنی مسخ و گراکوس شکارچی، را ترجمه کرد. گرچه با قلم هرزه ‏درای خود با کلمات و یا جملات رکیک و موهن به دین و نقش سازنده آن می‏ تازد، ولی کافکای محصول فضای ناامن و بن‏بست مدرنیته همچنان امیدوار است و خرده امیدی در او سوسو می‏ کند.
 
جلال آل‏احمد معتقد است بوف کور ترجمه حالات نویسنده است، یک اتوبیوگرافی روحی است. برخی نیز برآنند که بوف کور خود هدایت نیست و کسانی که بوف کور را اتوبیوگرافیکال (خودزیستنامه ‏ای) می ‏دانند دچار اشتباه اند و کسانی که توهمات مالیخولیایی راوی بوف کور را مبنای فکری وی تلقی می‏ کنند به اشتباه می ‏روند و مفسران و منتقدان هدایت بر اساس همین پیشفرض نادرست به برداشتهای ناصحیح از او مبادرت ورزیده ‏اند. از این رو، این گروه، که هدایت را تا حد یک فرد روانپریش تنزل داده ‏اند، نتوانسته ‏اند آرمان‏گرایی او را بفهمند. چنین دیدی، که از پی دفاع از آرمانهای هدایت در سطح جامعه ما وجود دارد، حاکی از آن است که قضاوت نهایی و صواب در مورد نظام فکری و جهت‌گیریهای اجتماعی او از خلال مجموعه آثارش میسر است و تنها با الهام از منظومه فکری اوست که می ‏توان از موضعی بس بالاتر به تفسیر افکار او پرداخت. 4
 
گذشته از تمام این تفاصیل، هدایت به لحاظ روحی دچار یأس و ناامیدی است. چنین خصلت بارز و مهمی نه در آثار او بلکه در مرحله عمل نیز به اثبات رسیده است (اشاره به دو بار خودکشی او) از این رو، دلهره‏ های فلسفی او را ناشی از همین ویژ‏گی و خصائص شخصی و روحی می ‏دانند. تنها بحث بر سر این است که ریشه این روحیه مغموم چیست؟ دکتر شریعتی وجود چنین صفتی در او را بیدردی و رفاه او نسبت می ‏دهد. او درد هدایت را در بیدردی و بی ‏هویتی برآمده از خاستگاه طبقاتی‏اش جست وجو می‏ کند. شریعتی روح و روان هدایت را عکس ‏العمل مستقیم روحیه اشراف ‏زادگی و بورژوایی او می ‏داند.
 
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. قاسم صافی. مجموعه گفتارهایی درباره چند تن از رجال ادب و تاریخ ایران. تهران، انتشارات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد، 1357. ص 194.
2. حمید احمدی. خاطرات بزرگ علوی. تهران، دنیای کتاب، 1377. ص 176.
3. حمید احمدی، همان، ص 182.
4. نک: شاپور جورکش. زندگی، عشق و مرگ از دیدگاه صادق هدایت. تهران، آگاه، 1378.