بر اساس برخی پژوهشها در میان شعارهای انقلاب اسلامی، تقریبا 40 درصد در مورد اهداف و ارزشها سیاسی، تقریبا 6 درصد این شعارها از جنس اقتصادی و حدود 54 درصد دیگر آن، که اکثریت شعارها را تشکیل می‌دهد، در مقوله فرهنگی می‌گنجد.

 
با مطالعه رفتار توده‌ها و گروههای انقلابی متفاوت در جهان معاصر متوجه می‌شویم، هدف این انقلابها فقط سرنگون کردن رژیم حاکم نیست، بلکه آنها علاوه بر این مورد، به دنبال برپا کردن نظامی آرمانی بر اساس اعتقادات، ارزشها و ایدئولوژیهای مورد قبول خود، به جای نظام حاکم می‌باشند. در این راه یکی از روشهای فهم ارزشها و اهداف هر انقلابی، بررسی شعارهای مردم و گروههای انقلابی در آن جامعه است. چرا که این شعارهای کوتاه، مهیج و شورآفرین بیان کننده نگرش توده‌های انقلابی نسبت به وضع موجود، اهداف و ویژگیهای نظام آرمانی مدنظرشان می‌باشد. از این رو شعارهای انقلاب یکی از مهم‌ترین منابع برای بررسی اهداف و آرمانهای هر انقلابی به شمار می‌رود. با توجه به مطالب ذکر شده و هدف انقلابها برای برپایی نظامی آرمانی، باید انتظار داشت که انقلاب اسلامی ایران هم در بطن حرکتی خود، علاوه بر سرنگونی رژیم پهلوی دارای اهداف، ارزشها و آرمانهای خاصی بوده است. در این صورت، ارزشها و نظام آرمانی آن در شعارهای انقلاب منعکس خواهد شد. پس از مطالعه شعارهای ‌سرداده شده در بحبوحه انقلاب اسلامی می‌توان متوجه شد که جنس آنها از چهار نوع سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و بین‌المللی است. در ادامه نوشتار قصد داریم هر یک از این دسته‌ها را به صورت جداگانه بررسی و تحلیل نماییم.
 
1) سیاسی
یکی از ابعاد مهم تحول انقلابی، دگرگونی ارزشهای سیاسی نظام مستقر و جایگزینی آن با ارزشهای نظام آرمانی مطابق با نظر انقلابیون است. در این راستا با بررسی برخی شعارهای توده‌های انقلابی در بحبوحه سال 57، متوجه خواسته‌ها و ارزش‌های سیاسی آنها می شویم. البته این ارزشهای سیاسی خود به چند زیر شاخه تقسیم می‌شود که در شعار انقلابیون کاملاً مشخص است:
 
الف) نفی استبداد و استقلال‌خواهی: برخی از شعارهای سیاسی در این زیرمقوله قرار می‌گیرد مانند: «آزادی، برابری، مساوات، این است شعار اسلام» و یا «آزادی، آزادی، این است شعار ملی»، که اینها نشان از وضعیت خودکامگی و استبدادی آن زمان ایران دارد که گروههای انقلابی سعی در دگرگونی و نفی آن را داشتند و خواستار  جایگزینی این استبداد با ارزشهایی از قبیل آزادی، مشارکت سیاسی در جامعه آرمانی انقلابی بودند. همچنین علاوه بر ماهیت استبدادی نظام حاکم آن زمان، رژیم پهلوی دارای ماهیت وابستگی به قدرتها خارجی نیز بود. به همین علت برخی دیگر از شعارها در کنار درخواست آزادی و نفی استبداد، از یک نوع استقلال‌گرایی و ملیت‌گرایی در برابر دیگر دولتها برخوردار بودند. این‌ نوع شعارها حکایت از نفی استبداد و استقلال خواهی به صورت یکجا در نزد انقلابیون به عنوان ارزش سیاسی در جامعه آرمانی را داشت. شعارهایی مانند «استقلال، آزادی، با مفهوم اسلامی» و «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی»، «استقلال آزادی برایش می‌جنگیم». بدین ترتیب می‌توان گفت بخشی از شعارهای انقلاب اسلامی 57، حکایت از نفی استبداد و جایگزینی آن با مولفه‌هایی همچون آزادی و مشارکت سیاسی در کنار استقلال خواهی در برابر دیگر کشورها زیاده خواه بوده است.
 
ب) جمهوری اسلامی: در راستا شعارهای سیاسی بحبوحه انقلاب، برخی در مورد نهادهای آرمانی و سیاسی خاصی است. به صورتی که از مشاهده آنها کاملا مشخص است یکی از آرمانهای سیاسی کلی مردم در انقلاب اسلامی، ایجاد نهاد و حکومت اسلامی بوده که در تعداد زیادی از شعارهای انقلاب طرح گردیده است، مانند شعار «جمهوری اسلامی ایجاد باید گردد» و یا «جمهوری اسلامی مظهر عدل و داد است، نظام شاهنشاهی سرچشمه فساد است». بدین ترتیب اینها شعارهایی است که در آن‌ جمهوری اسلامی به عنوان نظام سیاسی آرمانی و یک خواست جمعی مهم برای کشور مطرح گردیده است.1
 
ج) نقد نظام بین الملل: علاوه بر حمایت از نهاد جمهوری اسلامی و حملات شدید مردم انقلابی ایران به شاه و دستگاه استبدادی حاکمه تحت امر او، حامیان خارجی رژیم هدف دیگر اعتراضات عمومی بودند. بر همین اساس برخی از سیاستهای کشورهای خارجی مورد توجه انقلابیون بوده است و شعارهایی در نفی و محکوم کردن سیاستهای خارجی آنها در فرآیند انقلاب اسلامی ایران مطرح شده است. مانند: «استعمار، استبداد، استثمار نابود است، انقلاب، انقلاب، انقلاب پیروز است»، «نه آمریکا، نه شوروی، مرگ بر رژیم پهلوی»، «نه کمونیسم، نه امپریالیسم، فقط حکومت اسلامی» «نفت را کی برد؟ آمریکا، گاز را کی برد؟ شوروی، پولش را کی خورد؟ پهلوی، مرگ بر این سلطنت پهلوی». این شعارها نشان آن بود که سرشت انقلاب اسلامی ایران و نظام آرمانی آن برای پس از حکومت پهلوی، بر پایه سلطه ناپذیری و عدم وابستگی به شرق و غرب پی‌ریزی شده است.2
 
گرایش رژیم پهلوی به فرهنگ مادی غربی و عدم توجه به فرهنگ غنی اسلامی و بعضا در بسیاری از مواقع تلاش برای اسلام‌زدایی در جامعه، سبب شده بود یکی از دغدغه‌های مهم انقلابیون برای نظام آرمانی خود، فرهنگ اسلامی باشد. به همین دلیل در روند انقلاب شعارهای بسیاری در نفی و مخالفت با سیاستهای فرهنگ مادی رژیم سر داده شد...  
2) فرهنگی
در ابتدا لازم است یک تعریف از فرهنگ ارائه دهیم تا درک بهتری از این مقوله در شعارها داشته باشیم. فرهنگ را متشکل از نظامی منسجم از اجزایی مادی مثلاً شامل کالاهای مصرفی و یا اجزایی غیرمادی، مثلاً ارزشها، هنجارها، نمادها، باورها و اعتقادات، آداب و رسوم می‌دانیم که نسبتاً مشترک بین اعضای گروه، اجتماع، یا جامعه وجود دارد و از طریق یادگیری از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شود.3 در آن زمان گرایش رژیم پهلوی به فرهنگ مادی غربی و عدم توجه به فرهنگ غنی اسلامی و بعضا در بسیاری از مواقع تلاش برای اسلام‌زدایی در جامعه، سبب شده بود یکی از دغدغه‌ها مهم انقلابیون برای نظام آرمانی خود، فرهنگ اسلامی باشد. به همین دلیل در روند انقلاب شعارهای بسیاری در نفی و مخالفت با سیاستهای فرهنگ مادی رژیم سر داده شد و در مقابل آن تاکید بر شعارهایی با مفاهیم ارزشی ایثار، شهادت، عاشورا، که همگی ریشه در فرهنگ اسلامی ایرانیان دارد، شد شعارهایی مانند «اسلام پیروز است»، «اسلام مکتب ماست، امت بیدار است»، «این زمان عاشوراست، این سرزمین کربلاست»، «از خون ما جوانان به پا شده گلستان، برای حفظ قرآن، به پا خیز ای مسلمان» که همگی نشان از پیوند خواسته‌ها مردمی با فرهنگ اسلامی داشتند.
 
3) اقتصادی
برخی از شعارهای انقلابیون در حوزه مربوط به اقتصاد می‌گنجد، که باعث شد مردم انقلابی در مورد توزیع ثروت و درآمد، نابرابری و نظام اقتصادی رژیم پهلوی جهت‌گیری کنند و شعارهایی در ضدیت با فقر، محرومیت و نابرابری اقتصادی موجود در نظام حاکم سر دهند و در مقابل پایه‌های نظام انقلابی و آرمانی خود را با شعارهایی در جهت برقراری عدالت اجتماعی و جمعیت مدافع محرومان و مستضعفین تعریف کنند. اما لازم به ذکر است که در مجموع با استناد به پژوهشی که آقای حسین پناهی در باب شعارهای انقلاب اسلامی انجام داده است4، شعارها در مورد اقتصاد، تعداد ناچیزی را در بر می‌گیرد. قلت این شعارها می‌تواند نشان دهنده این واقعیت باشد که در انقلاب اسلامی ایران نابسامانیها و فقر و محرومیت اقتصادی علت زیربنایی برای وقوع انقلاب نبوده است. در نتیجه هدفها و آرمانهای اقتصادی نقش اساسی در آن نداشته است. البته وجود همین شعارهای اندک اقتصادی در حمایت از طبقات محروم جامعه، بیان کننده این واقعیت می‌باشد که هرچند اهداف اقتصادی نیرومندی در انقلاب اسلامی ایران وجود نداشته است، اما انقلاب اسلامی و انقلابیون جهت گیری مشخصی به سوی حمایت از طبقات محروم و مستضعف جامعه داشته‌اند، مانند شعارهایی از قبیل: «ای کارگر و برزگر، مستضعف، اسلام یاور توست»، «درود بر خمینی، رهبر مستضعفین»، که همگی قبل از سرنگونی رژیم پهلوی منعکس گردیده و نشان از جهت گیری جدی در حمایت اقتصادی از طبقات محروم جامعه داشته است.
 
فرجام
در انتها برای یک جمع بندی و درک بهتر جنس و اهداف شعارهای انقلاب 57، می‌توان جدول زیر را نشان داد که از بررسی 659 شعار در فرآیند انقلاب به‌دست آمده است.5
نوع اهداف و ارزشها
تعداد
درصد
اهداف و ارزشهای سیاسی انقلاب
261
6/39
اهداف و ارزشهای فرهنگی انقلاب
359
5/54
اهداف و ارزشهای اقتصادی انقلاب
39
9/5
جمع
659
100
   
جدول فوق نشان می‌دهد که از 659 شعار بررسی شده، تقریبا 40 درصد در مورد اهداف و ارزشهای سیاسی، تقریبا 6 درصد این شعارها از جنس اقتصادی و حدود 54 درصد دیگر آن، که اکثریت شعارها را تشکیل می‌دهد، در مقوله فرهنگی می‌گنجد. بدین ترتیب همانطور که در جدول مشخص است، می‌توان نتیجه گرفت با وجود توجه به مسئله معیشت جامعه، مسائل اقتصادی اولویت اساسی در حرکت انقلابی مردم را نداشته است و دغدغه فرهنگی و سیاسیِ انقلاب اسلامی در دست‌یابی به اهداف و ارزشهای نظام آرمانی، پررنگ‌تر بوده و شاید مهمترین علت و آرمان انقلاب اسلامی باشند.

جلوه ای از حضور پرشورمردم در عاشورای سال 57 در خیابان آزادی

پی نوشت:
 
1.محمد حسین پناهی، جامعه شناسی شعارهای انقلاب اسلامی ایران، تهران، نشر علم، 1392، ص 293.
2.فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی، تهران، انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1379، ص 468- 469.
3.چالمرز جانسون، تحول انقلابی (بررسی نظری پدیده انقلاب)، ترجمه حمید الماسی، تهران، انتشارات امیرکبیر، 1363، ص 37-49.
4.محمد حسین پناهی، بررسی زمینه‌ها و اهداف انقلاب اسلامی ایران بر اساس شعارها‌ی انقلاب، فصلنامه علوم اجتماعی دانشگاه علامه، شماره 11 و 12، پاییز و زمستان 1379، ص 63-84.
5.حسین پناهی، بررسی زمینه‌ها و اهداف انقلاب اسلامی ایران بر اساس شعارها‌ی انقلاب، همان.