تشکیل شورای کارخانجات نساجی متشکّل از مالکان، مدیران و سرکارگران در اصفهان، حربه دیگری بود که به نظر می رسد از سوی عناصر وابسته به انگلیس برای مقابله با حزب توده و اتّحادیه کارگری وابسته به آن، طراحی گردید. آنها بر این باور بودند که اگر این شورا وظایفش را به درستی انجام داده و به امور رفاهی کارگران توجه کند، امکان آرام شدن اوضاع در محیطهای کارگری به وجود خواهد آمد و از دامنه نفوذ حزب توده در این منطقه کاسته خواهد شد.

از بی ثباتی سیاسی، آشفتگی اجتماعی و نابسامانی اقتصادی که بگذریم، یکی از مشخّصه های ایرانِ دهه 1320ش را می توان فعّالیّت گسترده و نفوذ فراوان حزب کمونیستی توده در این کشور عنوان نمود، تا جایی که برگزاری تجمّعات و تظاهرات عظیم از سوی حزب مزبور، یکی از جلوه های برجسته سیمای سیاسی ایران طی دوره موردنظر به شمار می آید. اوج تکاپوهای این حزب، که البتّه از پشتوانه همسایه شمالی ایران یعنی اتحاد جماهیر شوروی نیز بی بهره نبود، طی سالهای میانی دهه بیست شمسی اتفاق افتاد. در این مقاله کوتاه، درصدد هستیم به فعالیتهای این حزب کمونیستی در صنعتی ترین شهر ایران طی آن دوره زمانی یعنی اصفهان نظری افکنده، اقدامات و تحرّکات حزب توده و اتحادیه کارگری وابسته به آن را در این شهر طی سالهای 1323-1324ش، به روایت سفارت بریتانیا در ایران، توصیف نماییم.

اگرچه حزب توده در اواسط سال 1320ش تشکیل گردید، امّا مأموران سفارت انگلیس در ایران به دلیل دغدغه و مشغله ناشی از جنگ دوّم جهانی در راستای مقابله با عناصر آلمانی در ایران طی سالهای ابتدایی دهه بیست شمسی، توجّه چندانی به حزب مذکور نداشتند، امّا از سال1323ش(1944م) که قدرت روبه افول آلمانها در عرصه اروپا هویدا شده و فعالیّت نیروهای متمایل به آلمان در خاک ایران خنثی گردید، تکاپوهای حزب توده، به عنوان عوامل وابسته به شوروی، زیر ذرّه بین انگلیسیها قرار گرفت.

طی گزارشی مربوط به اواسط فروردین 1323ش از سوی سفارت انگلستان راجع به گسترش فعّالیّتهای سندیکای کارگری در بسیاری از نقاط ایران، در مورد اصفهان نیز چنین آورده شد:«مدّتی پیش، اتّحادیه های کارگری در اصفهان موفّق شدند صاحبان کارخانه ها را به تأمین شرایط بهتری برای کارگران وادار کنند. حزب توده به تازگی در اتّحادیه های کارگری اصفهان نفوذ کرده است، به گونه ای که نشانه هایی از نارضایتی در میان کارگران دیده می شود. این مسئله، مالکان و ثروتمندان شهر را نگران کرده است. نگرانی به اندازه ای است که استاندار اصفهان به این نتیجه رسید که تنها با اعلام حکومت نظامی می توان اوضاع را به کنترل خود درآورد»1. پیش بینی استاندار وقت اصفهان در مورد اوضاع آشفته حاکم بر مراکز صنعتی اصفهان درست بود، چرا که روز به روز بر جوّ ملتهب و مشوّش در کارخانجات افزوده شد، تا این که در اواخر فروردین ماه به تنش و درگیری شدید منجر گردید. بنابر روایت سفارت انگلیس، بخشی از این ناآرامیها، نشأت گرفته از مسائل اقتصادی یعنی کمبود امکانات معیشتی و اجحافات وارده بر کارگران بود، با اینحال، رقابت حزب توده و مخالفان آن برای عضوگیری و جلب توجّه کارگران نیز در این زمینه اثرگذار ظاهر شد. وضعیت به اندازه ای وخیم و بحرانی گردید که تعطیلی هفت روزه کارخانجات را به همراه داشت2. مدّتی بعد، سفارت انگلیس در تحلیل خود راجع به ناآرامیهای فروردین ماه اصفهان، رویکرد مغرضانه ای علیه توده ایها در پیش می گیرد که البتّه در راستای حمایت از عوامل دست نشانده خود یعنی سیّدضیاء و حامیانش، دور از انتظار  نبود:«حزب توده و طرفداران سیّدضیاء ازین وضعیت برای حمله به یکدیگر استفاده می کنند. هر یک از طرفین دیگری را به تلاش برای برهم زدن آرامش متّهم می کند. به نظر می رسد توده ایهای عضو اتحادیه کارگران این وضعیت را در کارخانه های اصفهان به وجود آ وردند. در واقع، علّت بروز چنین وضعیتی را باید در اقدامات این افراد در جلوگیری از استخدام برخی کارگران مخالف حزب توده جستجو نمود. در شورش هایی که به دنبال این مسائل به وقوع پیوست بین 500 تا 700 نفر زخمی شدند، اکثر این زخمی شدگان عضو حزب توده نبودند3».

در مردادماه1323ش بود که اولین کنفرانس عمومی حزب توده در تهران برگزار شد. در این گردهم آیی که حدود 170 نفر شرکت داشته، و اکثریت مطلق آنان نیز مربوط به استانهای شمالیِ تحت نفوذ شوروی بود، 7 نفر نیز از اصفهان حضور به هم رساندند4. در اوایل آبانماه، تظاهراتی از سوی حزب توده در پایتخت و برخی شهرهای کشور برپا گردید، که اصفهان نیز در زمره آن شهرها قرار داشت:«در اصفهان و سلطان آباد نیز تظاهرات کوچکی برگزار شد، ولی از آنجا که نیروهای شوروی در این شهرها حضور ندارند، پلیس موفّق شد تظاهرکنندگان را پراکنده کند»5. علاوه بر اینها، قدرت حزب توده طی آن برهه زمانی در اصفهان به مثابه یکی از مناطق تحت نفوذ بریتانیا، زمانی آشکار می شود که نماینده اوّل این شهر در مجلس ملّی دوره چهاردهم یک وکیل دادگستری مرتبط با حزب توده بود، که طبیعتاً این امر نمی توانست به مذاق انگلیسیها خوشایند باشد:

تقی فداکار در خانواده ای معمولی در اصفهان زاده شد. در مدرسه صارمیه اصفهان تحصیل کرد، به علّت دنبال کردن دیدگاههای سوسیالیستی در جوانی با مشکلاتی مواجه شد، آموزش وکالت دید...از سال 1940 به بعد بخش زیادی از توان خود را به بهبود وضعیت کارگران کارخانه های اصفهان تخصیص داده و کمکهای زیادی به آنها کرد. او به عنوان نماینده کارگران در بحثها و مشاجرات مرتبط با شرایط کاری کارگران انتخاب شد...در سال 1943 با حمایت حزب توده  به عنوان نماینده اصفهان روانه مجلس چهاردهم شد. او عضو حزب توده است هرچند کمونیست بودن خود را نفی می کند، به علّت آنکه دیدگاههای معتدلی دارد چندان مورد توجه توده ایهای تهران نیست...بسیاری از ثروتمندان اصفهان از او متنفّرند، هر چند شماری از آنها فداکار را فردی ساده می دانند. کارگران کارخانه ها، اصناف و کسبه جزء از مهمترین طرفداران سیاسی او هستند، زیرا با سلطه شمار اندکی از خانواده های ثروتمند اصفهانی مخالف اند6.

تکاپوهای حزب توده در اصفهان طی ماههای بعدی نیز تداوم پیدا کرد، که این، بنابر روایت سفارت انگلیس، منجر به ناآرامی و تنش طبقاتی در این شهر صنعتی در ماههای پایانی سال1323ش می شد:«گزارشهایی مبنی بر اعتصاب در اصفهان، اهواز و یزد مخابره شده است. صاحبان کارخانه ها و صنایع در اکثر موارد آمادگی خود را برای کاستن ساعات کاری و ارائه تسهیلات بهداشتی اعلام کرده اند، اما حاضر به افزایش دستمزدها نیستند»7. سرانجام افزایش نیروهای نظامی و تقویت تدابیر امنیّتی در دستور کار قرار گرفت:«اعتصاب و درگیری  خیابانی در اصفهان همچنان ادامه دارد و نیروهای دولتی ایران اخیراَ برای کمک به غیرنظامیان وارد عمل شده اند»8. گویا این اقدامات در راستای توسّل به قوّه قهریّه، موثّر واقع گردید چرا که بنابر ادّعای سفارت انگلیس:«نفوذ حزب توده در اصفهان به میزان زیادی کاهش یافته است. کنترل شدید اوضاع و خنثی کردن توطئه های آقای مارچنکو کنسول شوروی توسط استاندار از جمله دلایل مهم کاهش نفوذ حزب توده بوده اند»9. 

نکته حائز اهمیّت در این زمان یعنی هفته های منتهی به پایان سال1323ش و آغاز سال1324ش، اتخاذ استراتژی جدید از سوی عناصر وابسته به انگلیس برای مبارزه و مقابله جدّی تر با حزب توده در ایران، مِنجمله اصفهان، بود.

سیّدضیاء طباطبایی  مدتی است در نشست های مجلس حضور نمی یابد. او سرگرم سازماندهای حزبی موسم به اراده ملی است  این حزب برنامه تحسین برانگیزی درباره اصلاحات در کشور ارائه و طرفدارانی پیدا کرده است. از آنجا که حزب اراده ملی با حزب توده مخالف است برخی تجّار و صاحبان کارخانه ها ازین حزب حمایت مالی به عمل می آورند...مخالفت جدّی با حزب توده روبه افزایش است. در اصفهان سیف پور فاطمی و دولت آبادی از نمایندگان مجلس توانسته اند عناصر مخالف حزب توده را متّحد کرده و اعضای این حزب را به حاشیه برانند. اقدامات خلاف ادبِ معاون کنسول شوروی در اصفهان و برخورد جدّی استاندار اصفهان با توده-ایها مُخلِّ آرامش جامعه نقش مهمّی در ایجاد چنین شرایطی داشته اند. گروههای مخالف حزب توده  در 27 مارس(7فروردین1324)  به دفاتر  این حزب حمله کردند»10.

علاوه بر این، تشکیل شورای کارخانجات نساجی متشکّل از مالکان، مدیران و سرکارگران در اصفهان، حربه دیگری بود که به نظر می رسد از سوی عناصر وابسته به انگلیس برای مقابله با حزب توده و اتّحادیه کارگری وابسته به آن، تعبیه گردید:«اگر این شورا وظایفش را به درستی انجام داده و به امور رفاهی کارگران توجه کند، امکان آرام شدن اوضاع در محیطهای کارگری به وجود خواهد آمد و از دامنه نفوذ حزب توده در این منطقه کاسته خواهد شد. حزب توده تاکنون از ناآرامیهای کارگری به عنوان ابزاری برای انجام مانورهای سیاسی بهره برده است»11. توده ایها نیز بیکار ننشسته، درصدد واکنشی علیه این وضعیت برآمدند، چنانکه در اوایل خردادماه1324ش مبادرت به قتل رهبر اتحادیه مخالفان حزب توده نمودند12. در واقع این اتحادیه کارگری، از سوی کارفرمایان و کارخانه داران و با پولهای این قشر مرفّه و دارا تدارک دیده شده بود، تا سبب ایجاد شکاف در میان کارگران گردیده، رقیبی برای اتحادیه کارگری وابسته به حزب توده به شمار آید13. ازین طریق، از نفوذ توده ایها در این شهر صنعتی بکاهد، که گویا عملاً نیز چنین شد، برای نمونه وقتی که به دعوت سازمان کارگری حزب توده، هیأتی از اتحادیه های کارگری روسیه به ایران آمد، از کارخانجات تهران و شهرهای شمالی دیدن نمود، امّا به اصفهان نرفت:«در اصفهان  که در حال حاضر بزرگترین مرکز صنعتی کشور است اکثر کارگران عضو اتحادیه ای هستند که با حزب توده مخالف است. شاید به همین دلیل بود که هیأت کارگری روس از اصفهان دیدن نکرد زیرا از نوع برخورد احتمالی با اعضای این هیئت در آن شهر مطمئن نبود»14. به نظر می رسد جنگ قدرت میان هواداران بی چون و چرای شوروی؛ و سیاستهای انگلستان از پیچیدگیهای خاصی برخوردار است که سالهای پس از آن اتفاق می افتد.


بازدید تیمور بختیار فرماندار نظامی تهران از محل کشف وسائل و تجهیزات حزب توده
شماره آرشیو: 11-166-الف

پی نوشت:
 
 

1. یادداشتهای سیاسی ایران، ویراستار:آر.ام.بارل، مترجم:افشار امیری، جلددوازدهم، بخش اوّل، تهران:مرکز اسناد انقلاب، 1392ش، ص570 .
   همان، ص582.
   همان، ص592.
   همان، ص671.
   همان، ص904.
   همان، جلددوازدهم، بخش دوّم، ص992.
   همان، ص1196.
   همان، ص1200.
   همان، ص1222.
   همان، ص1241.
   همان، ص1266.
   همان، ص1282.
   همان، ص1493.
   همان، ص1563.