طی سی سال آخر سلطنت ناصرالدین‌شاه، سفرهای ییلاقی وی هر سال به سمتی بود. اما در این سفرها «مراسم آش‌پزان» ترک نمی‌شد. این مراسم در اواخر فصل ییلاق تابستانی برگزار می‌شد. اعتمادالسلطنه در کتاب خاطرات خود دراین‌باره نوشته است: «هر سال در یک روز معین ناصرالدین‌شاه به اتفاق وزرا و رجال و شاهزادگان و دیگر نزدیکان خود به شهرستانک می‌آمد و مراسم مخصوص آش‌پزان را به راه می‌انداخت».
 
درباره فلسفه این مراسم روایات گوناگونی مطرح است. ناصرالدین‌شاه کودک بود که مادرش، مهدعُلیا، برای سلامتی او آش نذر می‌نماید. این ملکه قاجاری هر سال در فصل بهار، نذرش را ادا می‌کرد. می‌گویند بعدها  ناصرالدین‌شاه این نذر را به عهده گرفت. براساس روایت دیگری، در سالی که وبا شیوع یافته بود، ناصرالدین‌شاه نذر کرد که اگر از وبا جان سالم به‌در برد، هر سال آش بپزد، لیکن در اولین سال آش‌پزان، یعنی سال 1285ق، ناصرالدین‌شاه در خاطراتش می‌نویسد: «برای شب‌ آش آب‌گوشت غریبی به اختراع من برای شب پخته شد؛ دیگ را هم آقا ابراهیم بار گذاشت». از آن شب تا سال 1313ق ــ زمان وفات ناصرالدین‌شاه ــ مراسم آش‌پزان همه‌ساله برگزار می‌شد.
 
«کاخ سنگی» ییلاق «شهرستانک» بین سالهای 1295 تا 1298ق در میان شیار کوه احداث شده بود. ناصرالدین‌شاه برای سفر به شهرستانک، از «راه ناصری»، که به دستور وی ساخته شده بود، عبور می‌کرد. در سالهای آخر عمر، ناصرالدین‌شاه در «سرخ حصار» قصری ساخت و مراسم آش‌پزان را در آنجا برگزار کرد. البته در موارد معدودی این مراسم در مناطق دیگری برپا می‌شد؛ برای نمونه این مراسم، هنگام بازگشت از سفر خراسان، درسمنان و یک سال در کلاردشت و سالی دیگر در لار برگزار شد.
 
در مراسم آش‌پزان، آش «شله قلمکار» با حضور شاه و مدعوین با تشریفات خاص پخته می‌شد. تمام درباریان برای آماده کردن این آش مشارکت می‌نمودند و حتی افراد بلندپایه کشور و زنان شاه، پا به پای خدمتکاران کار می‌کردند.
 
پس از طبخ آش، آن را در قدحهای بزرگ و کوچک می‌ریختند و به فراخور مقام و منزلت، بین مدعوان تقسیم می‌کردند. هریک از میهمانها موظف بود پس از خوردن آش، کاسه را پر از سکه طلا و اشرفی کند و به حضور شاه تقدیم نماید.
 
سند نخست مجموعه اسناد پیوست، نامه ناصرالدین‌شاه به عضدالملک در سفر به شهرستانک است که در 27 محرم سال 1303ق نگاشته شده است. در این نامه، وی ضمن گزارشی از وقایع شکار ــ تفریح محبوب شاه ــ به عضدالملک، که در مراسم آش‌پزان حضور نداشته، از نحوه برگزاری این مراسم خبر داده است. سند حاکی از آن است که در این سفر، ناصرالدین‌شاه قصد داشته است پس از ترک شهرستانک، به «سیاه بیشه» برود و سپس به سلطنت‌آباد مراجعه کند.
 
دو سند دیگر، صورت ملزومات پخت آش در روز پنجم و هفتم ماه رجب سالهای 1293 و 1293 است. در این سالها مراسم آش‌پزان در شهرستانک برگزار شد. مقایسه صورت اقلام یادشده مبین آن است که در سال دوم، میزان مواد اولیه برای پخت آش چند برابر شده است. این مسئله نشان‌دهنده افزایش میهمانهای این مراسم و برگزاری مفصل‌تر آن است؛ البته در صورت یادشده فقط مواد غذایی ابتیاع‌شده از انبار آذوقه مطبخ سلطنتی درج گردیده است و سبزیجات و صیفی‌جاتی که روزانه خریداری می‌شد مرقوم نشده است.
 
[1]
عضدالملک      
عریضه شما [که] با پیشکش فرستاده بودید، به توسط جناب امین‌السلطان به حضور رسید. بسیار مقبول و مستحسن افتاد. الحمدالله احوال ما خوب است. چند دفعه به کوه برای شکار رفتم؛ شکاری نشد. دیروز یک قوچ بزرگی را زخمی کردم، با هزار زحمت هنوز گیر نیامده است. در این کوه‌های بلند بزرگ شکار کردن خیلی مشکل است. امروز که پنجشنبه 27 است، بر حسب مستمر روز آش‌پزان است. الحمدالله خیلی خوش گذشت. ان‌شاءالله بعد از روضه‌خوانی در شهرستانک، روز 11 برای سیاه بیشه می‌رویم و ان‌شاءالله 2 شهر صفرالمظفر به سلطنت‌آباد می‌آییم. جای شما بسیار خالی است.
سنه 1303 (مهر بیضی عضدالملک روز پنجشنبه 27 دستخط ناصرالدین‌شاه)
شماره آرشیو: 1/6426ق و 6426ق

شماره آرشیو: 1/6426ق و 6426ق

 
[2]
صورت مخارج آش که در حضور مبارک طبخ شده در توقف شهرستانک به تاریخ پنجم شهر رجب‌المرجب 1292
لوبیای سفید          1من و 20سیر؛                    لوبیای قرمز     1من و 20سیر؛
عدس                 1من و 20سیر؛                     ماش               1من و 20سیر؛
نخود                  1من و 20سیر؛                     لپه                 1من و 20سیر؛
گوشت                10من؛                                برنج               7من ؛
روغن                7من ؛                                 کشک               5من ؛
دارچین               5سیر؛                                فلفل                5 سیر ؛    
مغز گردو          11سیر؛                                مغز بادام          5 سیر؛
قیصی                20سیر؛                               گوجه               20سیر؛
آلو                   20سیر؛                                هل                   4سیر؛
زعفران            3مثقال ؛                                تمرکجرات        10سیر.
شماره آرشیو: 151051ق

شماره آرشیو: 151051ق

 
 
[3]
صورت مخارج آش که در حضور مبارک طبخ شده به تاریخ هفتم شهر رجب‌المرجب در توقف شهرستانک 1293
لوبیای سفید             7من؛           لوبیای قرمز   7من ؛          عدس         7من ؛  
ماش                    7من؛             نخود           7من؛             لپه            7من؛
گوشت                   20من؛         برنج            7من؛            ‌کره           3خروار
 کشک                    3من؛            دارچین        5 سیر؛           فلفل          5سیر؛
قنداروسی              3خروار؛       آب لیمو        4مینا؟ ؛       مغزبادام 10سیر؛ مغزپسته                5سیر؛          گوجه برقانی  1من؛          آلو              1من؛
مغزگردو               20 سیر؛       قیصی           1من؛           هل            2سیر؛  زعفران                5مثقال؛                  تمرکجرات    20سیر.        
آش 3جور ساده ، کشک ، قندآبلیمو
شماره آرشیو: 151050ق

شماره آرشیو: 151050ق

 
 

مراسم آش‌پزان در حضور ناصرالدین‌شاه
شماره آرشیو: 2859-1ع