آیا خلأ دانش علما و ناتوانی آنها در ارائه نظام بومی در عرصه سیاسی، اقتصادی و... به غلبه مشروطه‌گرایان تجددگرا و در نهایت استقرار حکومت پهلوی انجامید یا آنکه ساختارشکنان، تجددگراها و فراماسونرها اجازه فعالیت به علما و درنتیجه استقرار نظام برآمده از فرهنگ ایرانی را ندادند؟

به گزارش روابط عمومی موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، در نشست «شیخ فضل‌الله نوری؛ حدیث نامکرر»، که با حضور استادان و پژوهشگران تاریخ مشروطه و معاصر در مسجد حضرت خدیجه(س) برپا شد، آقایان موسی حقانی، محمدحسن رجبی و مصطفی تقوی زندگی و زمانه شیخ شهید را از منظرهای متفاوت بررسی کردند.
 
در این نشست، دکتر محمدحسن رجبی از تفاوتهای انقلاب مشروطه و انقلاب اسلامی سخن گفت و با تقسیم‌بندی مشروطه از منظر فعالیتهای شیخ فضل‌الله نوری، به سه دوره اشاره کرد: در دوره نخست یا دوره عدالتخواهی، شیخ شهید به همراهی با انقلابیون اقدام کرد. در دوره دوم، که با پیروزی انقلاب مشروطیت و آغاز روند تدوین قانون آغاز شد، کسانی در مسند امور قرار گرفتند که با سازوکار قانون‌نویسی آشنا بودند. در این دوره علما نظارت کافی بر امور نداشتند و غرب‌گراها و غرب‌رفته‌ها زمام امور را در دست داشتند. شیخ نوری در این دوره مخالفت با قانون برگرفته از غرب را وجه همت خود قرار داد و برای سازگار نمودن آن با اسلام، نظارت مجتهدان طراز اول بر وضع قوانین را پیشنهاد کرد، اما در دوره سوم، که با انحلال مجلس اول آغاز شد، رویکرد خود را از اصلاح قانون اساسی به رد آن تغییر داد و درصدد ارائه نظامی بومی به جای آن برآمد.
 
سخنران دوم این نشست، دکتر مصطفی تقوی از آسیب‌شناسی جریان مشروطه سخن گفت و با اشاره به رویارویی ایران با مدرنیته در دوره مشروطه، خلأ دانشی علما را علت غلبه جریان تجددگرا و حتی غلبه حکومت پهلوی ــ که شکل ضعیفی از تجددگرایی بود ــ دانست. ایشان حتی برخی از چالشهای امروزین جامعه ما به‌ویژه در بحث توسعه، جهانی شدن و... را ناشی از همین خلأ عنوان نمود.
 
دکتر موسی حقانی در بخش پایانی نشست، دیدگاههای خود را بیان کردند و با انگشت نهادن بر اقدامات اصلاحی علما، که از سال 1317ق آغاز شده بود، آن را نشانه دانش این گروه در مواجهه با مسائل جامعه و دغدغه آنها برای اصلاح وضع بحرانی آن دانست. ایشان با اشاره به نامه شیخ فضل‌الله نوری به یکی از پسرانش، از اطلاع این عالم مجاهد از آنچه در فرنگستان می‌گذشت و نیز آگاهی ایشان از تباین اساسی مشروطه با اسلام سخن گفت. پایان‌بخش سخنان رئیس موسسه مطالعات تاریخ معاصرایران درباره دشمن‌شناسی بود و به معرفی گروه‌های مخالف و دشمنان شیخ شهید اختصاص یافت.