سیف الدین حاجی نظام عقیلی مولف کتاب «آثار وزرا» می‌نویسد :«سلطنت را مطلقا بنیاد وزارت است. به حکم این مقدمات روشن و مبرهن شد که افراد نوع انسان را جمله کمالات و تمامت سعادت چه در دنیا و چه در آخرت متعلق به وزارت است و هیچ جهانگیری و جهانبان را از وزیر کاردان و دستور صاحب قران گزیر نبوده است».1
 
مروری بر جایگاه وزارت در ایران از قبل از اسلام تا دوران معاصر نشان می‌دهد  این نهاد تاثیر زیادی بر تحولات و ایجاد اصلاحات اقتصادی و اجتماعی و یا مقابله با آنها داشته است. به طوری که در زمان  وزاری کاردان کشور، روند رو به سامانی گرفته اما در زمان وزاری ناکارآمد اوضاع نابسامان بوده است. با این حال این تمامی ماجرا نبوده چرا که برخی از اوقات مانند عصر امیر کبیر، وزیر، کاردان بوده اما بعد از مدتی همراهی شاه با اصلاحات، او از چشم شاه افتاده و بعد از اینکه حکومتش به زوال رسیده روند اصلاحات نیز متوقف شده است. براین اساس دوگانه‌ای پیش می‌آمد: وزیران تحولگرا با مدت کوتاه وزارت و وزرای ضد تحولگرا با مدت طولانی‌تر وزارت. با این حال همین دسته دوم هم به دلیل تضاد با شاه دیر و یا زود دچار غضب شده و از کار برکنار و اموالشان مصادره و خود تبعید می‌شدند. با این وجود در تاریخ چند وزیر داریم که از این دوگانگی خارج شده اند که یکی از انها حاجی میرزا آقاسی، وزیر محمدشاه قاجار بوده است. در این نوشتار درصدد هستیم تا علت این مسئله را مورد بررسی قرار دهیم.
 
حاجی میرزا آقاسی در سال ۱۱۶۸ هجری قمری به دنیا آمد. او در جوانی عازم کربلا و نجف برای تحصیلات شده و در آنجا دروس دینی می‌آموزد. او در همین دوران جذب عرفان و تصوف شد که در دوران صدر اعظمی او نیز  در سیاستهایش بسیار تاثیرگذار بود. حاجی میرزا آقاسی بعد از مراجعت به ایران  دستیار میرزا عیسی قائم مقام وزیر عباس ولیعهد شد و از همین طریق مراتب ترقی سیاسی را طی می‌کند. در این بین ازدواج او  با یکی از دختران فتحعلی‌شاه و نسبت یافتن با خاندان سلطنتی هم باعث شد تا روند پیشرفت او تسریع شود.2
 
در زمان محمدشاه قاجار و بعد از قتل قائم مقام فراهانی، حاجی میرزا آقاسی به عنوان صدراعظم برگزیده شد. براساس برخی روایات تاریخی، قائم مقام وزیری نوگرا بوده اما حاجی میرزا آقاسی فردی ضدتحولگرایی بوده است. با این حال هر چند حاجی میرزا آقاسی در زمان خود به نوعی سنت‌گرا محسوب می‌شده و تمام دانش او محدود به شیوه دانش رایج ایران بوده و اطلاعی از وضعیت جهان نداشته اما در همان زمان آموختن ریاضیات که در جهان اسلام منسوخ بود سبب شد تا او نسبت به هم‌رده‌های سنتی خود در دانش بالاتر باشد. با این حال بزرگترین عیب او بی‌اطلاعی از روند رو به تغییر جهان و سیاست قدرتهای بزرگ بود.3
 
حاج میرزا آقاسی و مسئله هرات
در زمان صدرات حاجی میرزا آقاسی، کشور دچار بحرانهای مختلف شد که او سعی کرد تا بتواند در چارچوب دانش و اطاعاتی که دارد به آنها پاسخ دهد. یکی از انها تلاش برای تسلط مجدد حکومت مرکزی بر امور هرات بود. چندی بود که حاکم هرات از دولت مرکزی تبعیت نمی‌کرد برای همین حاجی میرزا آقاسی تصمیم گرفت به هرات لشکرکشی کند. در همین زمان روسیه هم حاجی میرزا آقاسی را تشویق کرد که زودتر به هرات حمله کند. از جمله دلیل این موضوع تلاش روسیه برای انحراف ایرانیها از شکست از آنها و از دست دادن قسمتهای حاصلخیز و اقتصادی کشور بود تا به نوعی جبران سرخوردگی در ایرانیها بشود.4
 
حاجی میرزا آقاسی در دوران صدرات خود دست به اقداماتی مانند اصلاح امور آبیاری، کشاورزی و همچنین حفر قنات در تهران که جمعیتش رو به افزایش بود، زد. او در دوران خود چند نفر را برای تحصیل به مصر فرستاد و از پرورش کرم ابریشم حمایت کرد. همچنین نخستین روزنامه ایران در زمان او منتشر شد. با این حال اصلاحات او به دلیل بی اطلاعی از دانش نو، اغلب سطحی و کم عمق بود. برای همین در آن زمان چندان وضع اقتصادی ایران تغییری نکرد.  
در این زمان حاجی میرزا آقاسی به اتکای دلگرمی که از طرف روسها درخصوص حمله به هرات پیدا کرده بود فرمان حمله به آنجا را صادر کرد. در این حمله خودش نیز حضور داشت. بیم از تسلط نظامیها  باعث شد تا او تلاش کند تا خود اداره امور لشکر را بر عهده بگیرد. از این رو در خصوص چگونگی محاصر هرات دستوراتی داد که سبب شد تا افغانها شبانه بر لشکر ایران حمله کرده و تلفاتی بر اردو وارد کنند. در واقع تصمیم‌گیری او در دایره رقابت دیوانیها و نظامیها که از زمان صفویه حاکم بود سبب ایجاد مشکل در لشکر شد.5
 
با این حال یکی از مشکلات حاجی میرزا آقاسی حمله به هرات با اتکا به روسیه بود. هر چند بازگشت تسلط حکومت مرکزی بر هرات الزامی بود اما ورود به این موضوع بدون در نظرگرفتن رقابتهای جهانی سبب شد تا صدراعظم با کمترین میزان اطلاع از تغییرات اقتصادی و رقابتهای استعماری با اتکا به روسیه به هرات حمله کند. بدین ترتیب وقتی انگلیس که به منظور حفظ هرات به ایران اولتیماتم داده و مرزهای جنوبی ایران را تهدید کرد روسیه حاضر به همکاری با ایران نشده و صدر اعظم مجبور شد دست از محاصره هرات بردارد.6
 
به غیر از مسئله هرات حاجی میرزا آقاسی تلاش کرد تا بتواند تسلط حکومت مرکزی را بر مناطقی که نفوذش کم شده بود افزایش دهد که یکی از انها حمله سپاه مرکزی به اصفهان بود. در آن زمان فردی به نام سیدمحمد باقرشفتی در این شهر قدرتی یافته بود که دیگر اوامر دولت مرکزی را اجرا نمی کرد. هرچند میرزا در این حمله تسلط دوباره بر اصفهان  را مسیر ساخت اما بعد از تصرف این شهر، شدت انتقام‌گیری به حدی بود که بسیاری از افراد بدون دلیل موجه دچار انتقام‌گیری شده و خونهای زیادی به  این بهانه بی گناه ریخته شد.7
 
اصلاحات به سبک حاجی میرزا آقاسی
حاجی میرزا اقاسی به دلیل شکست ایران از روسیه تلاش کرد تا حمایت از برخی از اصلاحات بنیه نظامی کشور را برای مقابله با حملات نظامی احتمالی و همچنین شورشهای داخلی افزایش دهد. برای همین یکی از اقداماتی که او در  سالهای وزارت پیگیری می‌کرد، توپ ریزی و افزایش قدرت توپخانه ایران بوده است. او تلاش کرد با افزایش قدرت سخت بر توانایی نظامی ایران بیفزاید.8
 
با این حال آنچه سبب شد اصلاحات او چندان موفقیت آمیز نباشد کم توجهی به امور زیربنایی اصلاح لشکری بود. در واقع در زمانی ایران از روسیه شکست خورد که دیگر بنیادهای نظامی کشورهای جهان از حالت سنتی و سپاه‌گیری از ایالات به ایجاد سپاه منظم تغییر کرده بود، اما حاجی میراز آقاسی بدون توجه به این موضوع تصور می‌کرد می‌تواند با همان لشکری که پایه‎اش همچنان ایالتی است در برابر تهدیدات خارجی مقاومت کند که این موضوع اصلاحات او را بی نتیجه گذاشت.9
حاجی میرزا آقاسی در دوران صدرات خود دست به اقداماتی مانند اصلاح امور آبیاری، کشاورزی و همچنین حفر قنات در تهران که جمعیتش رو به افزایش بود، زد. او در دوران خود چند نفر را برای تحصیل به مصر فرستاد و از پرورش کرم ابریشم حمایت کرد. همچنین نخستین روزنامه ایران در زمان او منتشر شد. با این حال اصلاحات او به دلیل بی اطلاعی از دانش نو اغلب سطحی و کم عمق بود. برای همین در آن زمان چندان وضع اقتصادی ایران تغییری نکرد.10
 
چرایی دوام حاجی میرزا آقاسی بر مسند صدارت
آنچه باعث شد حاجی میرزا آقاسی بتواند سالهای سال برمصدر صدارت بنشیند تلاش او برای حل دوگانه شاه و صدراعظم بود. میرزا به دلیل تمایلات صفویانه‌ای که در شاه وجود داشت  و علاقه خودش به این حوزه برای محمد شاه قبل از اینکه صدر اعظم باشد، مرشد اعظم محسوب می‌شد. از این رو قدرت معنوی خود را به شاه قبولانده بود. از طرفی شاه که در آن زمان با واکنشهای سنت‌گرایان روبه‌رو بود حمایت از تمایلات صوفیانه صدراعظم هم به نوعی معنویگرایی او را نشان می‌داد و هم بهانه‌ای بود برای کنترل قدرت سنتگرایان که وارد مسائل سیاسی نشوند.11
 
حاجی میرزا آقاسی در دوگانه صدراعظم و شاه که صدها سال وجود داشت ابتدا بر قدرت معنوی و سواد دینی خود تاکید کرد و قدرت دنیوی را  مختص شاه دانسته و بعد به اسم شاه دست به اعمال تغییرات زد.
 
 هر چند این سیاست باعث ثبات صدراعظمی او شد با این حال کم اطلاعی او از تحولات جهانی سبب کم عمق بودن اصلاحات و اقدامات او و اخذ تصمیماتی شد که نتوانست منافع ملی ایران در عصر رقابت قدرتهای بزرگ را تامین کند. به عنوان مثال ناآگاهی او از تغییرات اقتصادی سبب شد تا اقتصاد معیشتی کشاورزی به سود اقتصاد تجاری متکی به صدور مواد خام تغییر کرده و ایران  در تامین مواد غذایی دچار مشکل شود.
 

شماره آرشیو:‌ ۱-۵۳۵-۱۹۳ک

پی نوشت: