مساجد شهر تهران ــ به دلیل مرکزیت این شهر ــ دارای نقش بی بدیلی در تبلیغات و سازماندهیهای سیاسی در دوران مبارزه برای پیروزی انقلاب اسلامی ایران بودند. برخی از مهمترین و تأثیرگذارترین مساجد شهر تهران در وقوع انقلاب اسلامی شامل: مسجد هدایت، مسجد لرزاده، مسجد قبا، مسجد الجواد، مسجد جامع نارمک، مسجد جاوید و ... بودند...

مساجد یکی از مهمترین کانونهای انقلابی در سالهای مبارزه برای پیروزی انقلاب اسلامی ایران بودند، چرا که ماهیت مذهبی – سیاسی مساجد در راستای ایدئولوژی انقلابی طیف مذهبی ایران بوده و دو طبقه تأثیرگذار روحانیون و بازاریان سنتی مساجد را به عنوان کانون اجتماعی و سیاسی خود انتخاب کرده و محور فعالیتهای سیاسی خود در دوران مبارزه را در مساجد قرار دادند و از این طریق به جذب سایر اقشار و طبقات اجتماعی می‌پرداختند. در این بین، مساجد شهر تهران ــ به دلیل مرکزیت این شهر ــ دارای نقش بی‌بدیلی در تبلیغات و سازماندهیهای سیاسی در دوران مبارزه برای پیروزی انقلاب اسلامی ایران بودند. برخی از مهمترین و تأثیرگذارترین مساجد شهر تهران در وقوع انقلاب اسلامی شامل: مسجد هدایت، مسجد لرزاده، مسجد قبا، مسجد الجواد، مسجد جامع نارمک، مسجد جاوید و ... بودند. در ادامه به بررسی مختصر نقش و تأثیرگذاری این مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی می‌پردازیم.
 
مسجد هدایت
مسجد هدایت در سال 1327 هجری شمسی تأسیس گردید. یکی از دلایل اهمیت این مسجد امامت آن توسط مرحوم آیت‌الله طالقانی بود. ایشان در این مسجد به مبارزه برای ملی کردن صنعت نفت پرداخت و پس از آن نیز در راستای پیروزی انقلاب اسلامی فعالیت نمود. همچنین شهید نواب صفوی نیز در این مسجد فعالیت نموده است. در دهه 1350 و با وجود تبعید و زندانی شدن آیت‌الله طالقانی، این مسجد همچنان کانون مبارزه بوده و حتی به اعتقاد عده‌ای، فعالیتهای این مسجد مکمل فعالیتهای حسینیه ارشاد بود. برخی از مهمترین مخاطبان و فعالین انقلابی این مسجد؛ شهید رجایی، شهید چمران و مرحوم حسن حبیبی بودند.1 مهندس بازرگان نیز در این مسجد فعال بوده است.  نگارش یک گزارش از این مسجد به طور متوسط در هر هفته توسط مأموران ساواک ــ از سال 1340  تا  1356ــ  نشان دهنده اهمیت سیاسی این مسجد بوده است. به نظر می‌رسد اهمیت این مسجد را می‌توان در وجود چند ویژگی مهم آن جست‌و‌جو کرد: نخست اینکه این مسجد اقشار مختلفی از مردم از قبیل دانشجویان، اساتید، پزشکان، روشنفکران و کارمندان را به خود جذب می‌کرد، دوم اینکه اشخاص مختلفی از طیفهای مختلف سیاسی به این مسجد آمد و رفت داشتند و سومین ویژگی، عملکرد وسیع سیاسی و اجتماعی مسجد هدایت در حوزه اطلاع رسانی و بسیج منابع در مناسبتها و اتفاقات متعدد سیاسی و اجتماعی بود. همه این ویژگیها نشان دهنده اهمیت شایان توجه این مسجد در دوران مبارزه انقلابیون اسلامی بود.2
 
مسجد قبا
مسجد قبا به همت مهندس عبدالمجید نقره‌کار،  که مدتی هم رئیس دانشگاه علم و صنعت بود، احداث گردید. شخصیت انقلابی برجسته مسجد قبا شهید آیت‌الله محمد مفتح بود و در مناسبتهای دینی و مذهبی هزاران نفر را به مسجد می‌کشاند. این مسجد مکانی برای انتقال پیامهای امام خمینی به مردم مذهبی بود و یکی از مهمترین مساجد تهران برای اعلام مواضع و اعلامیه‌های حضرت امام خمینی ، جامعه روحانیت مبارز، دانشگاهها، حوزه‌ها، بازار و..  به مردم تهران بود. آیت‌الله مفتح در این مسجد پیرامون موضوعات سیاسی از قبیل حکومت اسلامی سخنرانی می‌کرد.3
 
مسجد الجواد
مسجد الجواد در سال 1342 تأسیس شد و یکی از مدرنترین مساجد ایران تا آن زمان بود. مهمترین شخصیت فعال در این مسجد آیت‌الله مطهری بود. شهید مطهری از تاریخ 1349 تا 1351 امامت این مسجد را برعهده داشت. در این مسجد علاوه بر شهید مطهری، اشخاص دیگری از قیبل آیت‌الله امامی کاشانی، استاد محمد تقی فلسفی، آیت‌الله حسین نوری و آقای فضل‌الله محلاتی به سخنرانی می‌پرداختند. در این مسجد انجمن‌هایی از قبیل انجمن مهندسین، انجمن اسلامی دانشجویان، انجمن اسلامی دانشجویان پلی تکنیک، انجمن اسلامی پزشکان و. .. به فعالیتهای مذهبی و سیاسی می‌پرداختند. همچنین در این مسجد  آیت‌الله مفتح با همکاری استاد مطهری و دکتر بهشتی، دکتر باهنر و دیگران کلاسهای متعددی برگزار کردند. نهایتاً فعالیتهای سیاسی این مسجد باعث تعطیلی آن توسط ساواک گردید.4
 
با وجود تبعید و زندانی شدن آیت‌الله طالقانی، مسجد هدایت همچنان کانون مبارزه بوده و حتی به اعتقاد عده‌ای، فعالیتهای این مسجد مکمل فعالیتهای حسینیه ارشاد بود. برخی از مهمترین مخاطبان و فعالین انقلابی این مسجد شهید رجایی، شهید چمران و مرحوم حسن حبیبی و مهندس بازرگان بودند. نگارش یک گزارش از این مسجد به طور متوسط در هر هفته توسط مأموران ساواک ــ از سال 1340 تا  1356 ــ  نشان دهنده اهمیت سیاسی این مسجد بوده است.  
در یکی از اسناد ساواک تهران در مورد فعالیتهای آیت‌الله مفتح در مسجد الجواد گفته شده است که «وی در این سخنرانی در مورد مسائلی از قبیل قضاوت، سیاست، اقتصاد، علوم اجتماعی، روابط بین‌المللی، علوم قضایی و تمام موضوعات بحث شده است».5 بنابراین و با این اوصاف، طیف مختلفی از موضوعات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، مذهبی و ... در این مسجد مورد بررسی قرار گرفته و در راستای فعالیتهای انقلابی مطرح می گردید.
 
مسجد لرزاده
مسجد لرزاده از اوایل دهه 1320 تأسیس شد و از همان آغاز، امام جماعت آن یعنی شیخ علی اکبر برهان به مبارزه با پهلویها می پرداخت. پس از سال 1342 نیز اشخاصی نظیر مرحوم آیت‌الله فلسفی به ارائه منبرهای پرشور سیاسی در این مسجد می‌پرداخت. بدین ترتیب به تدریج پای گروههای سیاسی متعددی به مسجد باز شد. در این مسجد اشخاص دیگری نظیر شیخ علی اصغر مروارید بین سالهای 1345 تا 1346 به فعالیت و سخنرانی پرداختند. در دهه 1350 نیز اشخاص دیگری از قبیل حجت‌الاسلام عمید زنجانی در این مسجد فعالیت نموده اند. سرانجام و به دلیل این مبارزات، در سال 1357 نیروهای پهلوی به این مسجد یورش برده و حادثه معروف به یازدهم رمضان مسجد لرزاده را رقم زدند. در این حادثه برخی افراد از قبیل شهید احمد تاری به شهادت رسیدند. آیت‌الله عمید زنجانی در مورد فعالیتهای این مسجد گفته است:«مساجد ابتدا به ‌وسیله روشن‌گری و راهنمایی مردم و آشنا کردن مردم با اهداف و افکار حضرت امام (ره) کار خود را آغاز کردند و سالهای متمادی محراب و مسجد وسیله‌ای برای روشن‌گری و آشنا کردن مردم با اهداف و نهضت و افشاگری نسبت به رژیم پهلوی بود. چرا که رژیم گذشته سیاست اسلام‌زدایی را در رأس برنامه‌های خود قرار داده بود و مساجد توسط روحانیون، مردم را با اهداف رژیم و رفتارهای ضداسلامی آن روشن کردند و اهداف امام (ره) را برای مردم تبیین و تشریح کردند».6
 
مسجد جلیلی
آیت‌الله مهدوی کنی امام جماعت مسجد جلیلی در پیش از انقلاب اسلامی را بر عهده داشتند. شهید مطهری و شهید باهنر نیز از جمله مهمترین سخنرانهای این مسجد بودند. پس از تعطیلی مسجد هدایت و حسینیه ارشاد، این مسجد کانون تجمع مخالفان رژیم پهلوی گردید. این مسجد توانسته بود اقشار مختلفی از مردم، از جمله دانشجویان را جذب خود نماید. در این مسجد مطالبی بر در و دیوار نصب می‌شد و در مورد حکومت اسلامی و ... به مخاطب مذهبی اطلاعاتی داده می‌شد. مثلاً مواردی از قبیل اسلام یعنی تحرک، مسلمان، سکوت یعنی چه؟، فضل‌الله المجاهدین علی القاعدین اجراً عظیماً و ... بر در و دیوار مسجد جلیلی نصب شده بود.7
 
مسجد جامع نارمک
در سال 1333 مهندس مهدی بازرگان زمینی را برای ساخت مسجد و مؤسسه اسلامی در نارمک وقف کرد و بدین ترتیب و با تلاشهای وی مسجد جامع و موسسه اسلامی نارمک ایجاد گردید. این مسجد یکی از مهمترین پایگاههای انقلابی بوده و در اوج سالهای انقلاب محل آمد و رفت و فعالیت اشخاصی از قبیل شهید مطهری، شهید مفتح، شهید بهشتی، شهید رجائی و دیگر افراد مبارز بوده است و بسیاری از اشخاص انقلابی در آنجا به سخنرانی می پرداختند.8
 
مسجد جاوید
مسجد جاوید در سال 1352 و توسط فردی به نام حاج عباس تجریشی(جاوید) احداث شد و  پایگاه فعالیتهای انقلابی شهید مفتح و انقلابیون دیگری از قبیل آیت‌الله خامنه ای، شهید مطهری و شهید باهنر بوده و این افراد در این مسجد فعالیت های مذهبی - سیاسی مهمی را انجام می دادند. در این مسجد کلاسهای گوناگونی در رشته‏های مختلف تفسیر قرآن، نهج البلاغه، اصول عقاید، اقتصاد اسلامی، تاریخ ادیان و جامعه‏شناسی و ... تشکیل می شد و جوانان تحصیلکرده و دانشجویان و طلاب از آن استفاده می نمودند. یکی از مهمترین حوادث سیاسی این مسجد پس از سخنرانی آیت‌الله خامنه‌ای در این مسجد در تاریخ سوم آذر ماه 1353 اتفاق افتاده و باعث حمله نیروهای ساواک به مسجد جاوید و تعطیلی آن شد و  آیت االه شهید مفتح نیز دستگیر شدند.9
 
نتیجه‌گیری
مساجدی که مطرح گردید از جمله مهمترین مساجد تأثیرگذار در پیروزی انقلاب اسلامی ایران بوده و نقش بی بدیلی در پیروزی انقلاب اسلامی ایران ایفا نمودند. البته به‌جز مساجد مذکور مکانهای دیگری از قبیل حسینیه ارشاد نیز وجود داشت، که یک مکان علمی، آموزشی و مذهبی بوده و از مهمترین کانونهای سیاسی - مذهبی در دوران انقلاب اسلامی قلمداد می گردید و سخنرانها و اندیشمندان مهمی از قبیل دکتر شریعتی و شهید مطهری در آنجا سخنرانیهای سیاسی – مذهبی مهمی را برگزار می کردند. علاوه بر این، مساجد دیگری از قبیل مسجد بازار، مسجد جامع میرزا کریم، مسجد سید عزیزالله، مسجد ارگ و مسجد حضرت مهدی (عج) و ... نیز وجود داشتند، که دارای نقش‌های سیاسی بوده و تأثیرگذاری مهمی در روند تحولات مربوط به انقلاب اسلامی ایران داشته‌اند.

اجتماعی از نمازگزاران  در مسجد جامع تهران در دوره قاجار
شماره آرشیو: 1-549-4ع

پی نوشت:
 
1. ناصر جمالزاده و مهدی امینیان، "نقش مساجد در پیروزی انقلاب اسلامی ایران"، مجله مطالعات فرهنگ – ارتباطات،  زمستان 1392 , دوره  14 , شماره  24،  ص 174.
2. محمد سمیعی و حنیف عموزاده مهدیرجی، “سرمایه اجتماعی مساجد و انقلاب اسلامی ایران، مطالعه موردی شبکه اجتماعی مسجد هدایت”، پژوهشنامه علوم سیاسی، سال نهم، شماره چهارم، پاییز 1393، ص 87.
3. محسن سعیدی، نقش مساجد تهران در پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تهران: مرکز مطالعات سازمان فرهنگی، 1393.
4. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، شهید آیت الله دکتر محمد مفتح، تهران: وزارت اطلاعات، 1382، جلد 26، ص 27.
5. مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، همان، ص 249.
6. خبرگزاری شبستان، مسجد لرزاده؛ پایگاه انقلاب اسلامی در جنوب تهران، تاریخ انتشار: 20 بهمن 1393، قابل دسترس در:
http://www.shabestan.ir/detail/News/438346
7. مهناز میزبانی، منیژه صدری و حشمت‌الله سلیمی، نقش مساجد و دانشگاهها در پیروزی انقلاب اسلامی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383: ص 123.
8. محسن سعیدی، 1393.
9. راسخون، سندفعالیتهای انقلابی مسجد جاوید، تاریخ انتشار: 4 اسفند 1387، قابل دسترس در:
http://rasekhoon.net/article/show/126998